ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

معلّمان اخلاق از بعد برنامه هاى بسيار مؤثّر تربيتى، و فقهاء و حقوقدانان از مسائل حقوقى و آيات الاحكام، و متكلّمان از معارف بلند قرآن در زمينه مبدأ و معاد، بحث و تفسير مى كنند. خلاصه: هركسى سوزد به نوعى در غم جانانه اى!

ما سراغ نداريم كسى كه قرآن را از تمام ابعاد ديده و تفسير كرده باشد؛ چرا كه تخصّص در تمام علوم و فنون براى هيچ انسانى ممكن نيست.

2- قرآن همچون درياى بى كرانى است كه هريك از مفسّران به قسمتى از عمق آن مى رسند و گوهرهايى با خود مى آورند.

زمانى بود كه غوّاصان تنها در عمق بسيار كم درياهاى جهان به كاوش مرواريد و جواهرات مى پرداختند؛ ولى هر قدر تجهيزات براى فرو رفتن در درياها كامل تر شد آنها در عمق بيشترى گام نهادند و عوالم جديدى را كشف كردند و به جواهرات و معادن تازه اى دست يافتند.

همين گونه هر قدر سطح فكر و علوم و دانش هاى انسانى با گذشت زمان بالاتر رود، محقّقان و مفسّران آمادگى بيشترى براى غوص در ژرفاى كلام الهى پيدا مى كنند، و گوهرهاى تازه اى به دست مى آورند، و مى دانيم هرگز نقطه پايانى براى اين تلاش متصوّر نيست؛ زيرا كلام الهى همچون ذات پاك اش نامتناهى است!

اينها دليل تنوّع و كثرت تفسيرهااست.

3- بعلاوه كشف حقايق هميشه در برخورد انديشه ها با يكديگر صورت مى گيرد، همانگونه كه جرقه ها از برخورد قطعات سنگ و فولاد بيرون مى جهد؛ بنابراين هرگز نبايد از تعدّد و كثرت كتب تفسير هراسى به خود راه داد؛ بلكه اين يك نقطه مهم قوّت است كه بايد همچنان ادامه يابد.

***

ما بعد از گام نهادن در تفسير موضوعى اين حقيقت را به خوبى لمس كرديم چرا كه هر قدر بيشتر با اين كتاب بزرگ آسمانى آشناتر مى شويم مى بينيم دريچه هاى تازه اى از معارف و كنوز حقايق قرآن بر ما كشف مى شود، حقايقى

ص: 17

كه در تفسير ترتيبى تا اين حد كشف نشده بود و خدا را بر اين نعمت بزرگ سپاس مى گوئيم.

جلد اوّل اين تفسير بحمداللَّه با «موفقيت» و «استقبال كامل» روبرو شد به گونه اى كه مجموع هفت هزار نسخه منتشر شده قبل از نشر چلد دوّم پايان گرفت، و اين نشان خوبى بر آشنايى روز افزون محيط ما با قرآن و معارف قرآن است.

در اين زمينه سخنان ديگرى نيز داريم كه به بعد موكول مى كنيم و آخر دعوانا ان الحمدللَّه رب العالمين.

ص: 18

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيْمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالِمَيْنَ وَ الْصَّلاةُ وَ السَّلامُ عَلى خَيْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِبِيْنَ الطّاهِرِيْنَ لاسِيَّمَا الأَمامِ الْمَهْدِىِّ الْمُنْتَظَرِ أرْواحُنا فِداهُ

ص: 19

ص: 20

ص: 21

بلكه مى توان گفت حاصل عمر انسان در حقيقت چيزى جز يافتن پاسخ سؤالات نيست، و حاصل كار تمام دانشمندان جهان و فلاسفه و علماى علوم طبيعى همه بدون استثناء يافتن پاسخ بعضى از اين سؤالات مهم است.

دانشمندان فلكى مى كوشند پيدايش آسمان ها و نظام حركت بر آنها را شرح دهند.

علماى زمين شناسى به سؤالات مربوط به پيدايش زمين و ساختمان آن پاسخ مى گويند.

دانشمندان انسان شناس و روانكاو و تمام كسانى كه روى علوم انسانى و اجتماعى مطالعه مى كنند، مى خواهند پاسخ به سؤالات مربوط به اين موجود عجيبى را كه نامش «انسان» است پيدا كنند.

و فلاسفه در تلاش پيگير خود مى خواهند از حقيقت مبدأ و منتهاى جهان تا آنجا كه عل بشر كشش دارد- آگاه شوند، و لااقل به بعضى از سؤالات مربوط به اين قسمت پاسخ دهند.

از آنچه گفته شد نتيجه مى گيريم كه اگر بحث درباره «آفريدگار عالم هستى» و مبدأ اين جهان بزرگى كه در آن زندگى مى كنيم از قديمترين مباحث و از ريشه دارترين سؤالات انسانى است جاى تعجب نمى باشد.

و به همين دليل ما خود را ملزم مى دانيم تا آنجا كه در توان داريم براى يافتن پاسخ اين سؤال تلاش كنيم كه:

مبدأ عالم هستى كيست؟ و چگونه مى توان او را شناخت؟!

ص: 22

ص: 23

فَانَّهُمْ عَدُوٌّلِىْ الّارَبَّ الْعالِمَيْنَ

6- فِانْ اعْرَضُوْا فَقُلْ انْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مَثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُوْدَ

(فصلت/ 13)

7- قُلْ انَّما اعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُو اللَّهِ مَثْنَى وَ فُرادَى ثُمَّ تَتَفَكَّروُا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ انْ هُوَالَّا نَذِيْرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَى عَذابٍ شَدِيدٍ ...

(سبا/ 46)

ترجمه:

1- اى كسانى كه ايمان آورده ايد دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد هنگامى كه شما را به سوى چيزى مى خواند كه مايه حيات شما است.

2- خداوند برمؤمنان منت گذارد (و نعمت بزرگى بخشيد) هنگامى كه در ميان آنها پيامبرى از جنس خودشان برانگيخت كه آيات او را بر آنها بخواند و كتاب و حكمت به آنها بياموزد، اگر چه پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.

3- ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حق و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند.

4- پيامبر آنها را به نيكى ها دستور مى دهد و از منكرات باز مى دارد، پاكيزه ها را براى آنها حلال مى شمرد، و ناپاك ها را تحريم مى كند و بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آنها بود برمى دارد.

5- (ابراهيم) گفت: آيا هنگامى كه بت ها را مى خوانيد صداى شما را مى شنوند؟- با سودى به شما مى رسانند، يا زيانى؟- همه آنها دشمن منند مگر پروردگار عالميان!

6- اگر آنها رويگردان شوند بگو: من شما را از صاعقه اى همانند صاعقه

ص: 24

عاد و ثمود بيم مى دهم!

7- بگو تنها شما را به يك چيز اندرز مى دهم و آن اينكه دو نفر دو نفر يا يكنفر يكنفر براى خدا قيام كنيد سپس فكر خود را به كار گيريد، اين دوست و همنشين شما (محمد) هيچ گونه جنونى ندارد، او فقط بيم دهنده شما در برابر عذاب شديد (الهى) است.

ص: 25

محال است كسى احتمال دهد مطلبى در سرنوشت او تأثير مهمى دارد و خود را موظف به تحقيق پيرامون آن نداند.

مسأله ايمان به خدا و جستجوى از مذهب مسلّماً در زمره اين مسائل است، چرا كه در محتواى مذهب سخن از مسائل سرنوشت به ميان مى آيد، سخن از مسائلى كه خير و شر انسان با آن رابطه تنگاتنگ دارد.

بعضى براى روشن ساختن اين مطلب مثال ذكر مى كنند، مى گويند فرض كنيد كسى را بر سر يكى دو راهى ببينيم كه مى گويد ماندن در اينجا قطعاً خطرناك است و انتخاب اين راه (اشاره به يكى از آن دو) نيز مسلّماً خطرناك و راه ديگر راه نجات است، و سپس قرائن و شواهدى براى هريك مطرح مى كند، بدون شك هر راهگذرى خود را موظف به تحقيق مى بيند و بى اعتنأى به آن را مخالف حكم عقل.

با توجه به اين مقدمه به سراغ تفسير آيات مى رويم.

***

نخستين آيه مورد بحث دعوت پيامبر خدا را به سوى اسلام، دعوت به سوى حيات و زندگى حقيقى مى شمرد، اين دعوت نشان مى دهد كه تمام محتواى اسلام را مى توان در مفهوم «حيات» جمع كرد، حياتى كه هم شامل حيات معنوى مى شود و هم شامل حيات مادى، حياتى همه جانبه.

گرچه بعضى معنى حيات را در اينجا به خصوص «قرآن» يا «ايمان» يا «جهاد» يا مانند آن تفسير كرده اند(1) ولى مسلم است حيات مفهوم وسيعى دارد كه همه اينها، و همه آنچه را در زندگى معنوى و مادى انسان اثر مى گذارد شامل مى شود.

به هر حال، اگر كسى چنين دعوتى از ما كند آيا ممكن است دعوت او را ناديده بگيريم؟ و حتى خود را موظف به تحقيق ندانيم؟

ص: 26

اينجا است كه قرآن مى خواهد با ذكر اين تعبير انگيزه حركت را به سوى تحقيق پيرامون مذهب در همه كسانى كه آماده حركت اند ايجاد كند.

راغب در كتاب مفردات مى گويد: حقيقت استجابت، كوشش و آمادگى براى به دست آوردن جواب است؛ و چون اين موضوع معمولًا منتهى به جواب مى شود آن را به معنى اجابت تفسير كرده اند.(1)

***

آيه دوم، بعثت پيامبر را يكى از بزرگترين نعمت هاى خداوند مى شمرد كه به مؤمنان اعطا شده؛ و سپس در تفسير اين نعمت سه برنامه مهم پيامبر را يادآور مى شود: تلاوت آيات الهى يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ و تزكيه و تربيت وَ يُزَكِّيِهمْ و تعليم كتاب و حكمت وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ كه نتيجه همه اينجا نجات از «ضلال مبين» است وَ انْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِىْ ضَلالٍ مُّبِيْنٍ

اين تعبيرات همه براى اين است كه انگيزه هاى حركت به سوى اسلام در مردم زنده شود؛ و هركس لااقل خود را موظّف به تحقيق پيرامون آن ببيند، چرا كه بزرگترين سود و زيان انسان ممكن است در آن نهفته باشد.

«مِنَّتْ» از ماده «مَنَّ» به عقيده بعضى در اصل به معنى قطع و بريدن است؛ و لذا «أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُوْنٍ» به معنى پاداشى است كه هرگز قطع نمى شود. همچنين به قطرات كوچكى كه همچون قطرات شبنم بر درختان مى نشيند و طعم شيرينى دارد؛ (نوعى صمغ و شيره درختى با طعم شيرين) «من» مى گويند.

ولى به عقيده راغب «مَنَّ» در اصل به معنى سنگى است كه با آن وزن مى كنند؛ سپس به نعمت هاى بزرگ و سنگين اطلاق شده است.

هنگامى كه اين واژه در مورد خداوند به كار رود به معنى بخشيدن نعمت است؛ و هنگامى كه در مورد انسان ها به كار مى رود غالباً به معنى سخن گفتن از خدمتى است كه در مورد ديگرى انجام داده اند؛ لذا اولى محبوب است و دومى

ص: 27

منفور و مذموم.

***

سومين آيه به يكى ديگر از اهداف مهم بعثت انبياء، يعنى مسأله عدالت اجتماعى اشاره كرده؛ مى فرمايد: ما پيامبران را با سه چيز مجهّز نموده ايم:

نخست دلائل روشن كه شامل معجزات و دلائل عقلى هر دو مى گردد لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ

ديگر، كتاب آسمانى كه بيانگر معارف و وظائف همه انسان ها است؛ و نيز ميزانى كه بتوان حق و باطل را با آن سنجيد. (قوانين الهى و بيان ارزش ها و ضد ارزش ها كه معيار سنجش نيكى ها از بدى ها است) وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيْزَانَ

«ميزان» در اصل به معناى ترازو، يعنى وسيله اى كه با آن اشياء را وزن مى كنند مى باشد؛ و عجب اينكه بعضى از مفسّران «ميزان» را در آيه فوق به همين معنى گرفته اند؛ در حالى كه غالب مفسّران اين عقيده را رد كرده و گفته اند مراد از ميزان وسيله اى است كه انسان با آن عدالت، فزونى و كاستى و حق و باطل را تشخيص مى دهد؛ و چنانكه گفتيم مى توان آن را به قوانين الهى و ارزش ها و ضد ارزش ها تفسير كرد.

درست است كه اين امور در متن كتب آسمانى آمده است ولى ذكر آن به صورت مستقل به خاطر اهمّيّت آن است.

به هر حال آيا ممكن است انسان بشنود شخصى مدّعى دعوت به سوى چنين واقعيت هاى سرنوشت سازى است و خود را موظّف به تحقيق پيرامون آن نداند؟

فخررازى مى گويد: مردم سه گروهند: گروهى در مقام نفس مطمئنه و مقربين اند و جز به كتاب اللَّه عمل نمى كنند؛ و هدفى جز خدا ندارند. در جمله انْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ، هدف اين گروهند، گروه دوم در مقام نفس لَوّامَه و اصحابُ اليمين اند و احتياج به معيار سنجشى براى معرفت و اخلاق دارند تا از

ص: 28

افراط و تفريط در امان باشند؛ تعبير به الْمِيزان ناظر به آنها است. گروه سوم صاحبان نفس اماره اند كه أَنْزَلْنَا الْحَدِيْدَ «آهن را نازل كرديم» ناظر به آنها است كه نياز به مجازات دارند.(1)

***

در آيه چهارم به ابعاد مختلف مخصوصاً بعد اجتماعى و سياسى بعثت انبياء و نزول آئين هاى آسمانى اشاره شده، و براى تشويق مردم به پيروى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم اوصافى براى او ذكر مى كند؛ از جمله اينكه: آنها را به نيكى ها دعوت مى كند؛ از زشتى ها باز مى دارد؛ آنچه پاكيزه است براى آنها حلال مى شمرد، و آنچه خبيث و پليد است براى آنها تحريم مى كند تا آنجا كه مى گويد: «پيامبر بارهاى سنگين را از دوش آنها فرو مى گذارد، و غل و زنجيرهايى كه بر آنها بوده بر مى گيرد» وَيَضَعُ عَنْهُمْ اصْرَهُمْ وَ اْلأَغْلالَ الَّتِى كانَتْ عَلَيْهِمْ

مسلّماً اينها امورى است سرنوشت ساز و با مسأله تكامل انسان و سود و زيان او رابطه فوق العاده نزديك دارد؛ حتى احتمال آن كافى است كه آدمى را به تحقيق وادارد.

«اصْر» (بر وزن مصر) در اصل به معنى بستن و محبوس ساختن چيزى با قهر و غلبه است؛ سپس به بارهاى سنگين و هر كار سنگينى كه انسان را از فعاليّت باز مى دارد اطلاق شده؛ و باز به همين مناسبت به طناب ها و ميخ هايى كه ستون ها را با آن مى بندند «آصارْ» گفته اند؛ و نيز عهد و پيمان و گناه را نيز به همين مناسبت «اصْر» مى گويند.(2)

از تعبيراتى كه در كلمات ارباب لغت و مفسّران آمده ممكن است چنين استنباط كرد كه واژه «اصر» در اصل به معنى همان جسم سنگينى بوده، كه به پاى زندانى مى بستند تا نتواند حركت كند- و ما آن را «كُنْد» مى ناميم- و قرار گرفتن آن در كنار «اغلال» همان طوق و زنجيرى كه به گردن مى نهادند متناسب

ص: 29

همين معنى است؛ سپس به معانى ديگرى كه با اين ريشه تناسب دارد اطلاق شده است.

گرچه بسيارى از مفسّران «اصر» و «اغْلال» را در اين آيه به معنى تكاليف شاق، و يا امتحانات مشكل و پيچيده اى كه بر امت هاى سابق بوده است تفسير كرده اند؛ ولى ظاهراً اين دو واژه مفهوم وسيع تر و گسترده ترى دارد كه هرگونه زنجير اسارت و بار سنگين كه از ناحيه جهل و شهوات و گناهان و استبداد و استعمار و مانند آن ناشى مى شود را شامل مى گردد؛ كه در پرتو وجود پيامبر خدا و تعليمات آزادى بخش او برچيده خواهد شد.

***

پنجمين آيه، سخنى است از زبان ابراهيم عليه السلام پيامبر بت شكن، هنگامى كه بت پرستان را مخاطب قرار داد و آنها را بر اين عمل زشتشان سرزنش كرد و براى بيدار ساختن عقل هاى خفته آنان فرمود:

«آيا هنگامى كه شما اين بت ها را مى خوانيد صداى شما را مى شنوند؟ آيا هرگز به شما سودى مى رسانند؟ يا قدرت بر زيانى دارند»؟! آخر عبادت و پرستش بايد يا به خاطر پاداش و سودى باشد و يا دفع مجازات و زيانى!

مسلّماً آنها جواب مثبتى براى اين سؤالات نداشتند، جز اينكه دست به دامن تقليد نياكان زنند و بگويند: بَلْ وَجَدْنا آبائَنا كَذلِكَ يَفَعْلُونَ: «ما پدران خود را ديدم كه چنين مى كنند» اين تعبيرات به خوبى مى رساند كه انگيزه نفع و ضرر- نه تنها نفع و ضرر مادى كه نفع و ضرر معنوى از آن برتر و بالاتر است- مى تواند انگيزه حركت به سوى معرفة اللَّه گردد.

***

در شأن نزول آيات سوره فصّلت كه ششمين آيه مورد بحث است مى خوانيم كه ابوجهل از وليد بن مغيره كه از رجال معروف عرب جاهلى بود و در مشكلات از او نظر خواهى مى كردند؛ پرسيد: اينهائى را كه محمد صلى الله عليه و آله و سلم مى گويد چيست؟ سحر است؟ كهانت است؟! ... وليد گفت: من بايد به سراغ او

ص: 30

روم و تحقيق كنم. هنگامى كه خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمد؛ حضرت قسمتى از آيات سوره فصّلت را بر او خواند تا به آيه مورد بحث رسيد كه مى گويد: «اگر آنها رويگردان شوند بگو: من شما را به صاعقه اى همچون صاعقه عاد و ثمود انذار مى كنم» فَانْ اعْرَضُوا فَقُلْ انْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُوْدَ

وليد از شنيدن اين آيات لرزه بر اندامش افتاد، و موبرتنش راست شد؛ از جا برخاست و به خانه خود رفت و در را به روى خويش بست؛ تا آنجا كه سران قريش گمان كردند او متمايل به آئين اسلام شده. وقتى به سراغش آمدند و توضيح خواستند؛ گفت: من هرگز مسلمان نشده ام، ولى حقاً سخنان محمد صلى الله عليه و آله و سلم جاذبه عجيبى دارد كه دل ها را با خود مى برد! و من پيشنهاد مى كنم آن را سحر! بناميد.(1) آيا اينگونه تهديدها كه در آيات قرآن و ساير منابع دينى آمده؛ نمى تواند انگيزه حركت به سوى تحقيق (براى كسانى كه هنوز ايمان نياورده اند) گردد؟

***

در هفتمين آيه مورد بحث، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مأمور مى شود كه همه مخالفان خود را مخاطب ساخته و به يك مسأله اندرز دهد؛ و آن اينكه: به صورت انفرادى يا جمعى براى خدا قيام كنند، و فكر خود را به كار گيرند تا بدانند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نه مجنون است (و نه ساحر) بلكه بيم دهنده اى است در برابر عذاب شديد الهى انْ هُوَ الّا نَذِيْرٌ لَّكُمْ بَيْنَ يَدَىْ عَذَابٍ شَدِيْدٍ

تمام تعبيرهاى اين آيه، حساب شده است.

تعبير به «انّما» كه براى حصر است. (فقط يك چيز)

تعبير به «موعظه» كه معمولًا در مواردى به كار مى رود كه عقل به چيزى حكم مى كند؛ ولى چون انسان از آن غفلت دارد، شخص دلسوزى او را اندرز مى دهد و بيدار مى كند.

ص: 31

تعبير به «قيام» كه نشانه آمادگى كامل براى انجام هدف هاى جدّى است.

تعبير به «مَثْنى» و «فُرادى» كه اشاره به فعاليّت جمعى و فردى و تلاش هاى همه جانبه در اين راه است (مسلمّاً انسان در تنهايى عميق تر فكر مى كند؛ ولى در جمع، كامل تر مى انديشد. چرا كه افكار به يكديگر ضميمه مى شوند، و جمع ميان اين دو بهترين راه است)(1)

سپس تعبير به «تفكّر» كه از درون مى جوشد و انسان را، به دلائل روشن عقلى رهنمون مى گردد.

تعبير به «لكم»، «براى شما» آن هم آميخته با مسأله انذار و توجّه به عذاب شديد؛ اشاره به اين است كه در اينجا تنها سود و زيان خود شما مطرح است و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هم، هدفى غير از اين ندارد.

آيا با اين حال نبايد دعوتش را جدّى بگيرند، و روى آن بينديشند و حق را بيابند و از آن پيروى كنند.

ص: 32

ص: 33

مى دانند گروهى بوده اند كه همچون خفّاشان از ديدن چهره حق وحشت داشته اند؛ حتى اگر صداى مناديان الهى در كنار گوش آنها بلند مى شد گوش هاى خود را مى بستند تا صداى حق را نشنوند!

قرآن درباره گروهى از قوم نوح عليه السلام از زبان آن پيامبر بزرگ به هنگام شكايت از آنها به درگاه پروردگار چنين نقل مى كند: وَانِّى كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَلَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِى آذانِهِمْ وَ استْتَغْشَوا ثِيابَهُمْ وَ أصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوْا اسْتِكْباراً(1): «و من هر زمان آنها را دعوت كردم كه ايمان بياورند، و تو آنها را بيامرزى، انگشتان خويش را در گوش ها قرار داده، لباس هايشان را سخت بر خود پيچيدند (تا صداى مرا نشوند يا چهره مرا نبينند!) و در مخالفت لجوجانه اصرار ورزيدند و شديداً استكبار كردند»

مشركان مكه كه گويى وارثان قوم لجوج نوح بودند نيز دست كمى از آنها نداشتند. قرآن از آنها چنين نقل مى كند: وَ قالَ الَّذِيْنَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهَذا الْقُرآنِ وَ الْغَوا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ: «و كافران گفتند: به اين قرآن گوش فرا ندهيد و جنجال و غوغا كنيد (تا مردم صداى قرآن را نشنوند) شايد پيروز شويد»(2)

اين گروه كه اتباع و پيروانى در هر عصر و زمانى دارند؛ هرگز به خود اجازه تحقيق در مسائل را نمى دهند. آنها بى خردان احمقى هستند كه همچون خفّاش از نور آفتاب وحشت دارند؛ هميشه به تاريكى پناه مى برند و به جهل افتخار مى كنند؛ آنها از همه محروم تراند، چرا كه عدوى آفتاب آشكار هستند.

ص: 34

ص: 35

فرمان عاطفى است.

اين اشاره كوتاه را با شعرى از ابوالفتح بستى شاعر معروف عرب پايان مى دهيم:

أَحْسِنْ الَى النّاسِ تَسْتَعْبِدْ قُلُوْبَهَم فَطَالَما اسْتَعْبَدَ الأَنْسانَ احْسانٌ

«به مردم نيكى كن تا قلوب آنها را بنده خود سازى- و همواره انسان ها بنده احسان ها بوده اند!»

با اين اشاره به سراغ قرآن مى رويم و به آيات زير گوش جان فرا مى دهيم:

1- وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُوْنَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الأَبْصارَ وَ اْلأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُروْنَ(1)

2- وَ هُوَ الَّذِىْ سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْ كُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيَّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَهً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيْهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُوْنَ(2)

3- فُكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالًا طيِّبَاً وَ اشْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ انْ كُنْتُمْ ايّاهُ تَعْبُدُوْنَ(3)

ترجمه

1- «و خداوند شما را از شكم مادران خارج نمود در حالى كه هيچ نمى دانستيد، امّا براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شكر نعمت او را بجا آوريد.»

2- «او كسى است كه دريا را مسخر (شما) ساخت تا از گوشت تازه (آن) بخوريد و وسائل زينتى براى پوشيدن از آن استخراج نمائيد، و كشتى ها را مى بينى كه سينه آب ها را مى شكافند تا شما (به تجارت پردازيد) و از فضل خدا بهره گيريد، شايد شكر نعمت هاى او را بجا آوريد.»

3- «حال كه چنين است از آنچه خدا روزى شما كرده، حلال و پاكيزه

ص: 36

بخوريد، و شكر نعمت خدا را بجاى آوريد اگر او را مى پرستيد.»

***

ص: 37

است كه سرانجام آنها را به محبت خالق و معرفت اللَّه و اطاعت اوامرش دعوت مى كند.

البته اين منافات با فطرى بودن قسمتى از علوم انسان ندارد؛ چرا كه به هنگام تولّد، معلومات فطرى به صورت استعداد و قابليت در سرشت انسان است و جنبه فعليّت ندارد؛ و بعداً بارور مى شود.

***

دومين آيه به سه نعمت ديگر از نعمت هاى الهى كه همه مربوط به تسخير درياها است اشاره كرده و آن را انگيزه اى براى بهره گيرى از فضل خدا و شكرگزارى او مى شمرد.

نخست مواد گوشتى است كه از دريا تهيه مى شود. تعبير به لَحْماً طَرِيّاً «گوشت تازه» گوشتى كه انسان هرگز زحمت پرورش آن را نكشيده؛ و تنها دست قدرت الهى آن را در دل درياها پرورش داده، و رايگان در اختيار او نهاده، نعمت بزرگى محسوب مى شود. مخصوصاً در عصر و زمانى كه گوشت هاى كهنه فراوان بود؛ و ناچار بودند گوشت را به وسيله نمك يا سرخ كردن و خشك نمودن در مقابل آفتاب تا مدتى نگهدارى كنند. اين گوشت ها براى مسافران سرچشمه بسيارى از بيمارى ها و مسموميّت ها مى شد؛ در حالى كه در سفر دريا و سفرهاى ساحلى به راحتى از گوشت تازه استفاده مى كردند.

بعد به موارد زينتى كه از دل درياها استخراج مى شود؛ و مورد استفاده انسان ها قرار مى گيرد اشاره مى كند؛ و مى فرمايد: «از آن وسائل زمينى استخراج كرده و مى پوشيد»: وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها

يعنى خداوند از ضرورى ترين مواد غذايى گرفته تا وسائلى كه صرفاً جنبه تزئينى دارد در اختيار شما قرار داده است.

در مرحله آخر به يكى ديگر از بركات درياها كه هميشه حتى امروز نقش بسيار مؤثّرى در زندگى انسان ها داشته، اشاره مى كند. و آن استفاده از دريا به عنوان يك مسير بزرگ و پهناور و سرتاسرى براى حمل و نقل انواع متاع هاى

ص: 38

مورد نياز و مسافرت انسان ها است؛ و با توجّه به اينكه تقريباً هفتاد و پنج درصد روى زمين را درياها پوشانده، و به تمام نقاط جهان راه دارد، و قسمت عمده مال التّجاره ها، و مواد مورد نياز، از اين طريق حمل مى شود و قسمت زيادى از مسافرت ها از اين طريق انجام مى گيرد، اهمّيّت اين مطلب روشن تر مى شود؛ مى فرمايد: «كشتى ها را مى بينى كه سينه آب را مى شكافند در آن پيش مى روند»: وَتَرى الفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ

در پايان مى افزايد: بخشيدن اين نعمت ها را نيز وسيله اى براى زنده شدن روح شكرگزارى و به دنبال آن تحصيل معرفة اللَّه قرار داده، وگرنه خدا چه نيازى به شكر ما دارد؟ اينها همه بهانه هايى است براى معرفت ذات و صفات او، و حركت به سوى اين كمال مطلق.

قابل توجّه اينكه «مواخر» جمع «ماخِرَة» از ماده «مخر» (بر وزن فخر) است؛ و اين ماده به طورى كه از مجموع كلمات ارباب لغت و مفسّران استفاده مى شود در اصل به معنى شكافتن است؛ شكافتن امواج آب با سينه كشتى، يا شكافتن امواج باد به وسيله صورت و بينى و پيشروى كردن، و يا شكافتن زمين براى زراعت؛ و از آنجا كه اين امور غالباً همراه با صدا است اين واژه به صداى وزش بادهاى شديد نيز اطلاق شده است.(1)

اصولًا تمام جهان و تمام زندگى انسان از لابلاى موانع مى گذرد؛ انسان بايد سينه آنها را بشكافد و به پيش رود و اين يك نكته مهم است.

ضمناً معلوم شد كه «مواخر» به معنى كشتى در حال حركت است؛ و لذا از ابن عباس نقل شده است كه آن را به معنى «جارية» تفسير كرده است؛(2) و ارزش كشتى نيز زمانى است كه در حال حركت باشد.

***

سومين و آخرين آيه خطاب به مشركان مكه، يا مؤمنان، و يا به احتمال قوى

ص: 39

به همه آنها است. دستور مى دهد «از آنچه خدا به شما روزى كرده حلال و پاكيزه بخوريد و شكر نعمت هاى او را بجا آوريد»: فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالًا طَيِّباً وَ اشْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه و قابل توجّه اينكه در آخر آيه مى افزايد: «اگر شما او را پرستش مى كنيد» انْ كُنْتُمْ ايّاهُ تَعْبُدُوْنَ

بعضى گفته اند اين قضيه شرطيه به خاطر آن است كه آنها كه خداپرست نيستند اصلًا شكر نعمت او را بجا نمى آورند؛ و به اصطلاح سالبه به انتفاء موضوع است.

اين احتمال نيز داده شده كه جزاى اين قضيه شرطيه همان جمله فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ ... است كه قبلًا آمده است. يعنى اين روزى ها در صورتى براى شما حلال و طيب است كه بنده و مطيع فرمان خدا باشيد؛ زيرا تمامى نعمت هاى اين جهان براى انسان مؤمن آفريده شده است، همانگونه كه باغبان وقتى به بوته گل آب را مى دهد به خاطر گل ها است، نه به خاطر خارها هرچند آنها نيز از آن استفاده مى كنند.

تفسير سومى نيز ذكر كرده اند و آن اينكه خطاب به بت پرستان است كه اگر مى خواهيد عبادت كنيد كسى را عبادت كنيد كه ولى نعمت شما است؛ چرا بت ها را پرستش مى كنيد كه هيچ نقشى ندارند.(1)

جمع ميان اين تفاسير نيز بعيد نيست؛ چرا كه مخاطب ظاهراً همه مؤمنان و كافران هستند هرچند آيات قبل و بعد نشان مى دهد كه روى سخن بيشتر به كفّار است.

به هر حال رابطه ميان نعمت، و شكر، و عبادت، و سپس معرفت معبود، و ولى نعمت، از اين آيه به خوبى روشن مى شود.

به اين ترتيب به دومين انگيزه معرفة اللَّه پى مى بريم كه مسأله شكر منعم است.

ص: 40

***

ص: 41

كتابش فرموده: انْ هُمْ الّا كَالْانَعامِ بِلْ هُمْ اضَلُّ سَبِيْلًا(1) «آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراه تر"(2)

4- در كلام ديگرى در نهج البلاغه آمده است: «وَلَوْ فَكَّرُوا فِى عَظِيمِ الْقُدْرَةِ وَ جَسِيْمِ الْنِّعْمَةِ لَرَجَعُوا الَى الطَّرِيْقِ وَ خافُوا عَذابَ الْحَرِيقِ ولكِنِ الْقُلُوبُ عَلِيْلَةٌ وَ البَصائِرُ مَدْخُوْلَةٌ!»: «اگر در عظمت قدرت خداوند و بزرگى نعمت او انديشه مى كردند، به راه باز مى گشتند، و از آتش سوزان مى ترسيدند، اما دل ها بيمار، و چشم ها معيوب است.»(3)

از اين روايات رابطه روحانى شكر نعمت، و معرفة اللَّه و اطاعت فرمان او، روشن مى شود.

ص: 42

ص: 43

مى كند از ريشه بركنند!

جمله ألَّا تَعْبُدُوا الّا اللَّه يا ألّا تَعْبُدوا الّا ايَّاهُ «جز خدا را نپرستيد» كه به صورت نفى بت ها، و نه اثبات وجود خدا، مطرح شده؛ در گفتار بسيارى از انبياء در قرآن مجيد آمده است. از جمله: در دعوت پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم(1) د فهرس دعوت نوح عليه السلام(2) د فهرس دعو الله اكبر يو صدق الله العظيم ف عليه السلام(3) د فهرس دعو الله اكبر هود عليه السلام(4) مطر تمت شده است.

از اين گذشته، ما در درون جان خود احساسات اصيل فطرى ديگرى نيز داريم؛ از جمله جذبه فوق العاده اى است كه نسبت به علم و دانش و آگاهى هرچه بيشتر در خود مى بينيم.

آيا ممكن است ما اين نظام عجيب را در اين جهان پهناور مشاهده كنيم؛ و علاقه نداشته باشيم سرچشمه اين نظام را بشناسيم؟

آيا ممكن است دانشمندى بيست سال براى شناخت زندگى مورچگان زحمت كشد، و دانشمند ديگرى ده ها سال براى شناخت بعضى از پرندگان يا درختان يا ماهيان درياها تلاش كند، بى آنكه انگيزه اى جز عشق به علم، در درون جان او باشد؟ آيا ممكن است آنها نخواهند سرچشمه اصلى اين درياى بى كرانى كه از ازل تا ابد را فرا گرفته بشناسند؟!

آرى اينها انگيزه هايى است كه ما را به سوى معرفة اللَّه دعوت مى كند؛ عقل ما را به اين راه مى خواند، ما را به اين سو جذب مى كند، و فطرت ما را به اين سمت مى راند.

اين بود خلاصه اى از انگيزه هاى واقعى و راستين پيدايش مذهب و معرفة اللَّه.

ص: 44

ص: 45

همچنان از حيطه علم گريخته، و در لفّافه اسرار باقيمانده است؛ لزوم پى بردن به اين عوامل موجب پيدايش مذهب گرديده است!»(1)

يكى از فلاسفه مادّى اضافه مى كند: وقتى انسان به حوادث، از نظر تاريخى مى نگرد، علم و مذهب را به يك دليل بسيار روشن دو خصم آشتى ناپذير تصور مى كند! زيرا كسى كه به گردش جهان از نظر قانون عليّت معتقد است براى يك آن هم نمى تواند در مغز خود چنين تصوّرى راه دهد كه ممكن است موجودى در بستر حوادث سد و مانعى ايجاد كند.(2)

به تعبير ساده آنها مى خواهند چنين ادّعا كنند كه ناآگاهى انسان از علل طبيعى سبب شده است كه تصور كند نيروئى مافوق طبيعى وجود دارد كه اين عالم را ايجاد كرده و اداره مى كند؛ و لذا هر قدر عوامل و علل طبيعى روشن تر گردد اعتقاد به خداپرستى و مذهب سست تر مى شود!

اشتباه عمده طرفداران فرضيه جهل از اينجا ناشى مى شود كه:

اولًا: آنها تصوّر كرده اند كه ايمان به وجود خدا مفهومش انكار قانون عليّت است؛ و ما بر سر دو راهى قرا داريم: يا بايد علل طبيعى را بپذيريم، يا وجود خدا را؟!

در حالى كه از نظر فلاسفه الهى ايمان به قانون عليّت و كشف علل طبيعى يكى از بهترين طرق شناخت خدا است.

ما هرگز خدا را در لابلاى بى نظمى ها و حوادث مبهم و تاريك جستجو نمى كنيم؛ بلكه در ميان روشنائى ها و نظامات شناخته شده جهان هستى مى يابيم، چرا كه وجود اين نظامات نشانه روشنى بر وجود يك مبدأ علم و قدرت در جهان هستى است.

ثانياً: چرا آنها از اين نكته غفلت مى كنند كه انسان از قديم ترين ايّام تا به

ص: 46

امروز همواره نظم خاصّى را بر جهان حكم فرما مى ديده؛ نظمى كه توجيه آن با علل فاقد شعور امكان پذير نيست، و پيوسته همين را نشانه وجود خدا مى شمرده. منتهى در گذشته اين نظام كمتر شناخته شده بود، و هر قدر علم و دانش بشر پيشرفت كرد دقائق و ظرائف تازه اى از آن كشف شد؛ و علم و قدرت مبدأ عالم هستى آشكارتر و روشن تر گشت.

به همين دليل ما معتقديم ايمان به وجود خدا و مذهب همدوش با پيشرفت هاى علوم جلو مى رود؛ و هر كشف تازه اى از اسرار و نظامات اين جهان، گام تازه اى است براى شناخت بهتر خداوند؛ و آن گونه كه امروز ما مى توانيم خدا را بشناسيم هرگز گذشتگان نمى توانستند بشناسند؛ چرا كه پيشرفت علوم اينسان نبود.

***

ص: 47

ريشه فوق طبيعى وجود ندارد؛ و حتماً بايد عاملى براى آن در طبيعت جستجو كرد. عاملى كه بازگشت به نوعى گمان و تخيّل داشته باشد؛ لذا در اين رابطه هميشه مسائل فرعى را ديده، و مسأله اصلى را فراموش كرده اند.

درست است كه ايمان به خدا به انسان قدرت روحى و آرامش مى دهد، و درست است كه او را در برابر مكر و حوادث سخت شجاع مى كند، تا آنجا كه گاهى آماده هرگونه ايثار و جانبازى مى شود؛ ولى چرا ما مطلبى را كه دائماً در مقابل چشم بشر وجود داشته يعنى اين نظامى كه بر زمين و آسمان و گياهان و جانداران و وجود خود انسان حاكم است را فراموش كنيم.

به تعبير ديگر، انسان هر قدر از علم تشريح و فيزيولوژى و مانند آن بى اطلاع باشد؛ وقتى به ساختمان چشم و گوش و قلب و دست و پاى خود نگاه مى كند آن را ساختمان عجيب و دقيقى مى بيند كه از طريق اتّفاقات و عوامل بى شعور هرگز قابل تفسير نيست. پيدايش يك شاخه گل، يك زنبور عسل، پيدايش خورشيد و ماه و سير منظّم آنها و پديده هاى ديگر.

اين مطلبى است كه هميشه در برابر چشم انسان وجود داشته و دارد و عامل اصلى پيدايش ايمان به وجود خدا است؛ چرا اين واقعيّت روشن را ناديده مى گيرند و به سراغ مسأله ترس و جهل مى روند جز اينكه بگوئيم نسبت به چنين واقعيّت روشن، جهل دارند و از پيشرفت عقائد مذهبى ترس دارند، چرا جاده اصلى و روشن را رها كرده در بى راهه گام مى گذارند؛ جز اينكه پيشداورى ها سد راه آنان گشته است.

ص: 48

ميان بردن مقاومت توده هاى استعمار شده، و تخدير آنها، مذهب را به وجود آورده است و جمله معروف لنين، را كه در كتاب: سوسياليسم و مذهب، آورده است خاطرنشان مى كنند؛ آنجا كه مى گويد: «مذهب در جامعه به منزله ترياك و افيون است!» و در اين باره مطالب زيادى دارند كه غالباً تكرار مكرّرات است.

خوشبختانه طرفداران اين فرضيه (سوسياليست ها) خودشان با كلمات ضد و نقيضى كه دارند پاسخ خود را داده اند. آنها وقتى به اسلام برخورد مى كنند كه چگونه عامل حركت و جنبش در يك ملت عقب افتاده شد، و استعمارگرانى همچون سلاطين ساسانى، و پادشاهان روم، و فراعنه مصر، و تبابعه يمن، را از تخت قدرت به زير آورد؛ مجبور مى شوند اسلام را حداقل در اين بخش از تاريخ استثناء كنند.

از آن بالاتر هنگامى كه امروز حركت هاى عميق و جنبش هاى اسلامى را بر ضد استعمارگران (مخصوصاً در عصر حاضر) در برابر سلطه شرق و غرب، و قيام مردم فلسطين را در برابر سلطه صهيونيسم مشاهده مى كنند؛ راهى ندارند جز اينكه در تحليل هاى خود شك كنند. بگذريم از كسانى كه گرفتار حصار در حصارند و نمى توانند حتى آفتاب روشن را ببينند.

به هر حال با توجّه به تاريخ امروز و گذشته، مخصوصاً در مورد اسلام، به خوبى روشن مى شود كه مذهب برخلاف زعم آنها نه تنها مادّه مخدّر وافيون نيست؛ بلكه سبب پيدايش نيرومندترين و پر جاذبه ترين حركت هاى اجتماعى است. مسائل اقتصادى نيز بخشى از زندگى انسان را تشكيل مى دهد و منحصر كردن انسان در بعد اقتصادى بزرگترين خطا در شناخت انسان و انگيزه ها و تمايلات عالى او است.

ص: 49

- در اين قبيله خيالى، پدر، زنان بسيارى داشت، و فرزندان جوان در محروميّت به سر مى بردند؛ سرانجام قيام كردند پدر را كشتند و گوشت او را خوردند، و بعد پشيمان شدند، و با صرف نظر كردن از زنان قبيله عمل خود را انكار و تقبيح نمودند- و از اينجا يك ممنوعيت (و به گفته او تابو) در ميان آنها پيدا شد (ممنوعيت ازدواج با محارم).

او مى افزايد: در ميان قبائل وحشى امروز چيزى بنام توتم، وجود دارد كه مانند پدر يا سلف اعضاى قبيله، و محافظ و ولى نعمت آنها است.

آنها به توتم، احترام مى گذارند و تصوّر مى كنند كه بايد خود را شبيه او كنند.

(اين اعتقاد به توتم، نيز از همان اعتقاد به قبيله موهوم سرچشمه مى گيرد.)

فرويد معتقد است كه اعتقاد به تابو و توتم، سرچشمه اى براى پيدايش عقائد مذهبى است كه طبق آنچه در بالا گفته شد ارتباطى با مسئله جنسى دارد!(1)

ولى گذشته از اينكه فرضيه جنسى فرويد بر پايه يك افسانه (افسانه قبيله موهوم) بنا شده؛ تحليل هاى خود او نيز شباهت زيادى به افسانه ها و اسطوره ها دارد؛ و از اينجا سرچشمه مى گيرد كه او روح و جسم انسان را كه داراى ابعاد مختلف و تمايلات گوناگون است تنها از يك زاويه، و به صورت يك بعدى ديده است.

درست است كه انسان داراى غريزه جنسى است؛ ولى مسلّماً تمام وجود انسان در غريزه جنسى خلاصه نمى شود. جسم او تحت تأثير غرائز مختلفى است، و روح او تمايلات عالى گوناگونى دارد. يك بعد نگرى بلائى است كه نه تنها فرويد به آن گرفتار بود، سوسياليست ها هم كه وجود انسان را در بعد اقتصادى خلاصه مى كردند به گونه ديگرى به آن گرفتار هستند، و هر دو در شناخت انسان سخت در اشتباه اند.

خوب بود فرويد به جاى تكيه بر موهومات، اين واقعيّت را مى نگريست كه

ص: 50

انسان از آغاز تا به امروز نظامى را بر اين جهان پهناور و بر وجود خودش حكم فرما مى ديده كه با علل طبيعى فاقد عقل و دانش قابل تفسير نبوده است؛ و همين سرچشمه پيدايش اعتقاد به خدا شده است، چرا مطلبى به اين روشنى را رها مى كنند و به بيراهه مى روند؟!

ص: 51

انگيزه اصلى مذهب كه بسيار منطقى به نظر مى رسد در درجه اول همان است كه قبلًا به آن اشاره شد. انسان خود را با نظامى در جهان هستى روبه رو مى بيند كه هرقدر بيشتر درباره آن مى انديشد به عمق و پيچيدگى و عظمت آن آشناتر مى شود؛ او هرگز نمى تواند حتى پيدايش يك گل را با آن همه ظرافت و ساختمان عجيب و يا پيدايش يك چشم را با آن سيستم بسيار ظريف و دقيق و پيچيده مولود طبيعت بى شعور و تصادف هاى كور و كر بداند؛ و اينجا است كه به سراغ مبدأ اين نظام مى رود.

البته امور ديگرى نيز به اين معنى كمك مى كند كه قبلًا به آن اشاره كرديم.

عجب اينكه همان انيشتاين كه چنين فرضيه اى را پيشنهاد مى كند در جاى ديگرى سخن خود را عوض كرده و اعتقاد خود را به پديد آورنده جهان هستى و ايمان راسخ خود را به آن مبدأ بزرگ به نحو ديگرى ابراز داشته كه بسيار جالب است؛ و نشان مى دهد او منكر اعتقادى است كه با خرافات آميخته باشد نه منكر يك توحيد خالص و خالى از هرگونه خرافه.

او مى گويد: «يك معنى واقعى از وجود خدا وراى اين اوهام وجود دارد كه عدّه كمى آن را دريافته اند» سپس اعتقاد خود و دانشمندان بزرگ را به يك نوع اعتقاد مذهبى كه آن را به نام احساس مذهبى آفرينش يا وجود ناميده، و در جاى ديگرى از آن به عنوان تحيرّ شعف آورى از نظام عجيب و دقيق كائنات ياد كرده اظهار مى دارد.»

جالب تر اينكه او مى گويد: «اين ايمان مذهبى چراغ راه كاوش هاى زندگى دانشمندان است.»(1)

البته در اينجا سخن بسيار است؛ و اگر بخواهيم به اصطلاح عنان قلم را رها كنيم از شكل يك بحث تفسير موضوعى خارج خواهيم شد.

لذا بار ديگر به اصل سخن باز گشته، و اين بحث را پايان مى دهيم؛ و خاطرنشان مى كنيم كه انگيزه پيدايش مذاهب را بايد نخست در مطالعه جهان

ص: 52

آفرينش (انگيزه عقلى و منطقى) و سپس جاذبه نيرومند درون ذاتى (انگيزه فطرى) و بعد توجّهى كه به آن مبداء بزرگ به خاطر برخوردارى از نعمت هاى بى پايان او ناشى مى گردد (انگيزه عاطفى) جستجو كرد.(1)

ص: 53

ص: 54

ص: 55

نايافتنى است. چرا كه كبراى آن هر چند در جاى خود ثابت است ولى صغراى آن دائماً جوانه مى زند و شاخ و برگ تازه مى آورد؛ زيرا هريك از اكتشافات علمى درباره اسرار آفرينش مصداق و صغرى تازه اى براى آن درست مى كند و به اين ترتيب هميشه تازه است و هر روز شكل جديدى به خود مى گيرد، و همدوش با پيشرفت علوم و دانش هاى بشرى پيشروى مى كند.

4- برهان نظم انسان را به سير انفسى و آفاقى دعوت مى كند، و اين سير پر بركت هر روز سطح معرفت انسان را بالا مى برد و به انديشه او شكوفائى مى بخشد؛ به خصوص اينكه پايه هاى برهان نظم با زندگى انسان آميخته است و در هر گام با آن روبرو است؛ و مانند بعضى ديگر از استدلالات توحيدى نيست كه در كنار مسائل زندگى و بيرون آن قرار دارد.

5- برهان نظم تنها برهانى است كه فلاسفه تجربى را كه منكر استدلالات خالص عقلى هستند مى تواند به خضوع وادارد؛ و حربه علم را كه در توجيه مادى گرى به آن متوسّل مى شوند بر ضد خود آنها به كار مى گيرد و از اين نظر بسيار كارساز است.

بنابراين جاى تعجب نيست اگر قرآن مجيد اكثريت قريب به اتفاق مباحث توحيدى خود را بر پايه آن قرار داده؛ ولى جاى تعجب است كه بعضى از پژوهندگان كه سخت تحت تأثير براهين ديگر (براهين خالص فلسفى) قرار دارند اهمّيّت فوق العاده اين برهان را ناديده گرفته اند؛ گوئى از امتيازات و اثرات عميق اش آگاهى كافى ندارند.

ص: 56

رويدادهاى تصادفى باشد؛ بلكه بايد لزوماً از علم و قدرت عظيمى سرچشمه گيرد.

نتيجه اينكه يك مبدأ علم و قدرت عظيم در ماوراى نظام جهان خلقت بوده و هست.- خواه او را خدا و اللَّه بناميم يا نام ديگرى بر او بگذاريم- چرا كه اسم گذارى تأثيرى در اين بحث ها ندارد.

ص: 57

نظر جنس مصالح، و بعد از نظر مقدار و كميّت آن، و سوم از نظر كيفيّت اين مصالح، و چهارم از نظر اشكال و اندازه هاى مختلف، و پنجم از نظر ايجاد هماهنگى در ميان اجزاء، و ششم از نظر تناسب در ميان آنها، و هفتم از نظر قرار گرفتن هريك از اجزاء در جاى مناسب خود بايد انتخابى حساب شده داشته باشيم.

اين انتخابات هفت گانه هريك بايد بر طبق علم و آگاهى و حساب و كتاب، و گاهى محاسبات بسيار دقيق انجام گيرد؛ و اينجا است كه هرگاه با يك چنين عمارتى روبرو مى شويم يقين پيدا مى كنيم كه سازنده آن بى شك علم و دانش و آگاهى فراوانى داشته است.

3- اين رابطه (رابطه نظم و علم) را از طريق ديگرى (از طريق برهان رياضى) نيز مى توان اثبات كرد.

حساب احتمالات كه امروز به صورت يك رشته مستقل علمى در دانشگاه ها درآمده؛ در بحث رابطه نظم و علم بسيار كارگشا است، و اين همان چيزى است كه ما در زندگى به طور اجمال آن را درك كرده ايم؛ ولى حساب احتمالات آن را در يك شكل رياضى روشن منعكس مى كند.

ما هرگز باور نمى كنيم يك انسان بى سواد بتواند با استفاده كردن از تصادف ها، كتابى پر محتوا مثلًا در زمينه فلسفه يا ادبيات و شعر يا طب به وجود آورد. به اين معنى كه يك ماشين تايپ در اختيار او بگذاريم و او بى آنكه حروف را بشناسد پشت سر هم انگشت هاى خود را روى دكمه هاى ماشين فشار دهد.

نه تنها يك كتاب علمى كه حتى يك نامه كوچك هم نمى شود با استفاده از اين تصادف ها نوشت.

زيرا اگر حروف يك ماشين تحرير را فقط سى رقم فرض كنيم- البته بسيار بيشتر است چون بعضى از حروف چند صورت مختلف دارد؛ مثلًا «ب» اول و «ب» وسط و «ب» آخر و «ب» مفرد چهار صورت مختلف «ب» را تشكيل

ص: 58

مى دهد- در اينجا حساب احتمالات مى گويد پيدايش تصادفى كلمه دو حرفى «من» يك احتمال از نهصد احتمال است (1900/ 130* 130) و احتمال پيدايش يك كلمه سه حرفى، يك احتمال از 27 هزار احتمال است، و هنگامى كه به كلمه پنج حرفى برسيم از مرز 21 ميليون نيز خواهيم گذشت!

حال اگر حروف موجود در يك نامه كوتاه، فقط يكصد حرف باشد؛ مجموعه احتمالات آن، يك عدد 30 به توان 100 خواهد بود كه نامه مورد توجّه ما يك احتمال از اين عدد فوق العاده عظيم است. يعنى يك عدد كسرى كه صورت آن يك و مخرج آن يك عدد 3 كه در طرف راست آن يكصد صفر باشد، مخرج اين كسر از بزرگى به حساب نمى آيد، و چيزى در اين عالم به بزرگى اين عدد نمى رسد.

براى روشن شدن اين حقيقت كافى است بدانيم اگر تمام اقيانوس هاى روى زمين را قطره قطره كنيم و بشماريم تعداد آنها از عددى كه تنها بيست و يك صفر در كنار آن باشد كمتر است!

با اين حساب اگر يك كتاب هزار صفحه اى را حساب كنيم عدد احتمالات به قدرى عظيم مى شود كه احتمال تصادفى عدد كسرى آن با صفر مساوى خواهد بود؛ يعنى عادتاً محال است. (دقت كنيد.)

به همين دليل اگر كسى مدّعى شود؛ مثلًا: بو على سينا، نويسنده كتاب قانون در طب مطلقاً سواد نداشته و سعدى نيز ابداً ذوق شعرى نداشته، و انيشتاين چيزى از رياضيات نمى دانسته، و سازندگان بناهاى معروف تاريخى دنيا كمترين اطلاعى از معمارى نداشته اند، و آثارى كه از همه اينها باقيمانده صرفاً بر اثر تصادف و حركات ناآگاهانه دست آنها روى صفحات كاغذ، و يا روى مصالح ساختمانى پديد آمده! مسلّماً اگر كسى چنين چيزى بگويد؛ اگر شوخى نكند حتماً ديوانه اش مى خوانيم.

كوتاه سخن اينكه: رابطه نظم و علم آنچنان روشن است كه بسيارى از علوم و دانش هاى بشرى بر آن استوار است. مثلًا قسمت مهمّى از تاريخ تمدّن بشر،

ص: 59

از مطالعه و بررسى آثار جالبى كه از پيشينيان باقيمانده است نوشته شده؛ و دانشمندان با مطالعه آثارى كه در حفّارى ها به دست مى آوردند، و يا آثارى كه در قبور اقوام پيشين و معابد آنها به دست آمده، پى به سطح فرهنگ و تمدّن و چگونگى اعتقادات آنها مى برند؛ در صورتى كه اگر رابطه نظم و علم را انكار كنيم همه اين استنباطها فرو مى ريزد.

اكنون كه رابطه نظم و علم كاملًا روشن شد، و به اصطلاح كبراى برهان نظم به ثبوت رسيد، به سراغ مصداق هاى آن در جهان هستى كه قرآن مجيد روى آنها تكيه كرده مى رويم.

جالب اينكه در آيات قرآن، مطلقاً سخنى درباره كبراى برهان نظم يعنى رابطه نظم و علم ديده نمى شود؛ زيرا به قدرى واضح و وجدانى بوده كه نيازى به بيان نداشته است، و همانگونه كه گفتيم اگر كسى اين رابطه را منكر شود بايد بسيارى از حقايق موجود زندگى خود را نيز انكار كند، و بدون شك منكران اين رابطه درست شبيه سوفسطائيان هستند، كه هنگام سخن گفتن واقعيّت ها را انكار مى كند، ولى در زندگى روزمره خود همه واقعيّت ها را مثل ديگران قبول دارند. فى المثل اگر بيمار شوند به سراغ طبيب و دارو مى روند، و نسخه هاى طبيب را مو به مو اجرا مى كنند؛ يعنى وجود طبيب و دارو و علم طب و دارو سازى و صدها مطلب ديگرى را كه بر اين محور دور مى زند به رسميت مى شناسند!

منكران رابطه نظم و علم نيز از هر اثر علمى و صنعتى و ادبى و هنرى عملًا و علماً پى به وجود مبدئى آگاه و با ذوق و هنرمند مى برند؛ و هرگز روى احتمالات جنون آميز تكيه نمى كنند.

اكنون كه رابطه نظم و علم كاملًا روشن شد، و به اصطلاح كبراى برهان نظم به ثوبت رسيد؛ به سراغ مصداق هاى آن كه در قرآن مجيد روى آنها تكيه شده مى رويم.

ذكر اين نكته را نيز ضرورى مى دانيم كه جمعى از فلاسفه مادّى كه به جنگ

ص: 60

برهان نظم (انكار وجود نظم در جهان، يا انكار رابطه نظم و علم) رفته اند- كه قهرمان آنها هيوم است- چيزى جز يك مشت وسوسه هاى بى ارزش ارائه نداده اند؛ وسوسه هاى كه در زندگى خود هرگز آن را نمى پذيرند.

ص: 61

ص: 62

3- «ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم- سپس او را نطفه اى در قرار مطمئن (رحم) قرار داديم».

4- «او خداوندى است كه از پنهان و آشكار با خبر است، و قدرتمند و مهربان است- او همان كسى است كه هرچه را آفريد، نيكو آفريد و آغاز آفرينش انسان را از گل قرار داد- سپس نسل او را از عصاره اى از آب ناچيز و بى قدرى خلق كرد- بعد اندام او را موزون ساخت و از روح خويش در وى دميد، و براى شما گوش و چشم و دل قرار داد، اما كمتر شكر نعمت هاى او را بجاى مى آوريد».

5- «و همچنين در آفرينش شما و جنبندگانى كه در سراسر زمين، منتشر ساخته نشانه هايى است براى گروهى كه اهل يقينند».

ص: 63

آن اين است كه آدم از عصاره تمام خاك هاى روى زمين آفريده شده- و به همين دليل آثار همه را در وجود خود خلاصه كرده است- و اطلاق «سليل» بر فرزند به خاطر آن است كه از عصاره وجود پدر و مادر حاصل مى شود.

«نُطْفَه» در اصل به معنى آب صاف است؛ و بعضى از اهل لغت آن را به معنى آب كم گرفته اند؛ و از آنجا كه آبى كه مبدأ پيدايش انسان است هم قليل است و هم تصفيه شده و عصاره تمام بدن، اين واژه بر آن اطلاق شده است. به مايعات جارى نيز «ناطِفْ» گفته مى شود.

«أَمْشاجْ» جمع «مَشْج» (بر وزن نسج) به معنى شى ء مخلوط است و بعضى آن را جمع «مشيج» دانسته اند، و از آنجا كه به هنگام انعقاد نطفه انسان، آب مرد و زن با يكديگر تركيب مى شود؛ اين واژه بر آن اطلاق شده است.

در لسان العرب آمده است كه اين مادّه در اصل به معنى دو رنگ مختلف است كه به هم آميخته شود. (سپس به اشياء مختلفى كه به هم آميخته مى شود اطلاق شده است.)

آفرينش انسان از «امشاج» مى تواند اشاره به مواد مختلفى باشد كه نطفه از آن تركيب شده؛ و يا استعدادهاى گوناگونى كه از طريق عامل وراثت و غير آن در نطفه جمع مى شود، و يا اشاره به همه اين اختلاطها است.

***

ص: 64

اْلأنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِيْنٍ

در سوره صافات آيه 11 مى فرمايد: «ما آنها را از گل چسبنده، يا سفت و محكم آفريديم». انّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِيْنٍ لارِبٍ

در سوره حجر آيه 26 مى گويد: «خدا او را از لجن بدبوئى آفريد» وَلَقَدْ خَلَقْنَا اْلأِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَأٍ مَسْنُونٍ

در آيه 14 سوره الرحمن آمده است كه «انسان را از گل خشكيده اى همچون سفال آفريد» خَلَقَ اْلأِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ كَالْفَخّارِ

«صَلْصَال» در اصل به معنى پيچيدن صدا در جسم خشك است؛ و به همين مناسبت گل خشكيده اى را كه اگر چيزى به آن اصابت كند صدا مى كند؛ «صلصال» گفته اند؛ و هنگامى كه پخته شود به آن «فخّار» مى گويند.

«فخّار» از مادّه «فخر» گرفته شده، يعنى بسيار فخر كننده؛ و از آنجا كه اشخاص فخر فروش آدم هاى پر سر و صدا و تو خالى هستند؛ اين نام به كوزه و هرگونه سفال كه ميان تهى است؛ بلكه هرگونه سفال اطلاق شده است.(1)

از مجموعه آيات فوق چنين استفاده مى شود كه انسان در آغاز خاك بود، و اين خاك با آب آميخته و تبديل به گل شد، و اين گل بعد از گذشتن مدّتى شكل لجن به خود گرفت، و بعد از عصاره آن مادّه اصلى آدم برگزيده شده، و سپس خشكيده گشت، و با گذشتن مراحل مهمّى آدم تكوين يافت.

ولى در آيات ديگرى از قرآن، مانند آيه دوم مورد بحث، خلقت انسان را از نطفه مختلط مى شمرد مِنْ نَطْفَةٍ أَمْشاجٍ و در آيه سوم، نخست از عصاره گل و سپس از نطفه اى در قرارگاه رحم مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِيْنٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِى قَرارٍ مَكِيْنٍ

روشن است كه منظور از اين آيات، آفرينش انسان در مراحل و نسل هاى بعد است. به اين ترتيب كه جدّ نخستين ما از خاك آفريده شد، و فرزندان و

ص: 65

اعقاب او از نطفه امشاج.

اين احتمال نيز در تفسير آيه فوق وجود دارد كه چون مواد تشكيل دهنده نطفه، همه از خاك گرفته مى شود؛- زيرا تغذيه ما يا از مواد حيوانى است و يا گياهى و مى دانيم كه همه اينها از خاك به دست مى آيد- لذا نه تنها انسان نخستين از خاك بوده؛ بلكه همه انسان ها در مراحل بعد نيز از خاك نشأت گرفته اند.(1)

***

به هر حال، اين راستى از عجائب بزرگ جهان هستى و شگفتى هاى عالم آفرينش است كه از مادّه بى جان و مرده و كم ارزشى همچون خاك، موجود زنده و هوشيار و پر ارزشى همچون انسان متولّد شود. اين از نشان هاى روشن آن مبدأ بزرگ است،

شايسته ستايش آن آفريدگارى است كآرد چنين دل آويز نقشى زماء وطينى»!

اصولًا پيدايش حيات از دل مرگ هنوز از معمّاهاى جهان دانش است كه تحت چه شرايطى ممكن است يك موجود زنده از موجود بى جانى همچون خاك پديد آيد؟ زيرا همه دانشمندان معتقدند هنگامى كه كره زمين از آفتاب جدا شد؛ يكپارچه آتش سوزان بود، و مطلقاً حيات بر آن وجود نداشت. كم كم سرد شد، و باران هاى سيلابى از گازهاى فشرده اطراف زمين بر آن فرود آمد؛ درياها تشكيل شد، بى آنكه موجود زنده اى در آن باشد؛ سپس جوانه هاى حيات و زندگى، اعم از گياهى و حيوانى نمايان گشت و سرانجام انسان آفريده شد!

ما خواه معتقد به خلقت مستقل انسان باشيم- آن گونه كه ظاهر آيات قرآن است- و يا انسان را تكامل يافته از انواع ديگر جانداران بدانيم- آن گونه كه طرفداران عقيده داروين و فرضيه تكامل مى گويند- هرچه باشد ريشه اين

ص: 66

انسان به خاك باز مى گردد، و از آن برخاسته است. آنجا كه پيدايش يك موجود زنده تك سلولى ذرّه بينى از خاك، افكار همه دانشمندان را حيران كرده باشد؛ پيدايش انسان از خاك مرده و بى روح چگونه خواهد بود.

اينجا است كه بايد اعتراف كنيم در برابر آيتى بزرگ از آيات حق و نشانه اى شگرف از عظمت خداوند قرار داريم؛ آيتى در عالم صغير كه نمونه اى تمام عيار از عالم كبير است.

نويسنده كتاب راز آفرينش انسان، (كرسى موريسن) ضمن اشاره به آغاز پيدايش حيات در كره زمين چنين مى گويد:

«در آغاز ظهور حيات در كره زمين، اتفاق عجيبى رخ داده است كه در زندگى موجودات زمين اثر فوق العاده داشته. يكى از سلول ها داراى اين خاصيت عجيب شده كه به وسيله نور خورشيد، پاره اى از تركيبات شيميائى را تجزيه كند؛ و در نتيجه اين عمل، مواد غذائى براى خود و ساير سلول هاى مشابه فراهم آورد، اخلاف يكى از اين سلول هاى نخستين از غذاهايى كه توسط مادرشان تهيه شده بود تغذيه كردند، و نسل حيوانات را به وجود آورد، در حالى كه اخلاف سلول ديگرى كه به صورت نبات درآمده بود گياهان جهان را تشكيل دادند، و امروز كليّه جانداران زمينى را تغذيه مى كنند.»

سپس مى افزايد: «آيا مى توان باور كرد كه برحسب اتّفاق، يك سلول منشأ حيات حيوانات و سلول ديگر ريشه و اصل گياهان شده است؟»

و به گفته بعضى ديگر:

دانشمندان، موجودات جهان مادّه را بر دو گونه تقسيم مى كنند: موجودات آلى- موجوداتى كه فساد پذيرند؛ مانند انواع گياهان و انواع حيوانات- و موجودات معدنى كه فساد ناپذيرند. به همين دليل شيمى را به دو بخش شيمى آلى و معدنى تقسيم كرده اند.

تقريباً تمام مواد غذائى انسان را مواد آلى تشكيل مى دهد، كه همگى از خاك گرفته شده است؛ و هنگامى كه وارد بدن انسان مى شود تركيبات جديد

ص: 67

شيميائى، متناسب تغذيه هر عضوى تشكيل مى دهد. اين همان حقيقتى است كه قرآن با جمله «ما شما را از خاك آفريديم» يا «از عصاره گل آفريديم» بيان داشته است.(1)

درست است كه انسان علاوه بر مادّه خاكى، داراى روح الهى است؛ ولى بدون شك، روح با هماهنگى جسم، مظهر اعمال و افعال مختلفى مى شود.

بنابراين اين ماده خاكى با هماهنگى روح مى تواند، انواع استعدادها، ذوق ها، ابتكارها، و اعمالى كه عقل در آن حيران مى ماند، از خود نشان دهد.

با اينكه انسان موضوع علوم مختلفى قرار گرفته، و درباره هريك از جنبه هاى مختلف وى، علم ويژه اى مشغول بررسى و كنجكاوى است؛ باز هنوز به صورت يك موجود ناشناخته باقى مانده است، و ساليان دراز وقت لازم دارد كه دانشمندان جهان، با تلاش شبانه روزى خود، اين معمّاى بزرگ عالم هستى را بگشايند و زواياى آن را روشن سازند، و شايد هيچ گاه نيز نتوانند اين كار را انجام دهند!

هريك از اعضاء پيكر انسان به تنهايى مى تواند موضوعى براى همان حساب احتمالات باشد: چشم، گوش، قلب، رگ ها، دستگاه تنفس، كليه ها، معده، كبد، و بالاخره سيستم بسيار پيچيده مغز و اعصاب؛ و با يك حساب رياضى ساده، روشن مى شود كه هيچ عقلى نمى تواند پيدايش تصادفى آنها را بپذيرد.

راستى براى پى بردن به ساختمان و چگونگى فعاليّت و فيزيولوژى هريك از اين اعضاء، هزاران دانشمند و مغز متفكّر مطالعه كرده و صدها يا هزاران كتاب درباره آن نوشته اند.

آيا هيچ كس باور مى كند كه براى شناخت هريك از اين اعضاء، اين همه علم و عقل و هوش و درايت لازم است؛ اما براى ساختن آنها مطلقاً علم و عقلى لازم نبوده است؟! چگونه ممكن است پى بردن به طرز كار يك كارخانه و طرز

ص: 68

استفاده از آن، سال ها مطالعه لازم داشته باشد؛ اما ساختن آن كارخانه به دست عوامل بى شعور صورت گيرد؟ كدام عقل باور مى كند؟!

اينجا است كه نه تنها پيدايش انسان، از آن مادّه ساده «تراب» (خاك) و «سُلالَةٍ مِنْ طِيْن» (عُصاره گِل) و «حَمأٍ مسنون» (لجن بدبو) از شاهكارهاى عظيم آفرينش و از آيات بزرگ وجود خدا محسوب مى شود؛ بلكه هريك از سلول هاى تن مى تواند آئينه تمام نماى او باشد.

ص: 69

كه سلّول ناميده مى شود؛ تشكيل شده است.

نخستين كسى كه سلّول را كشف كرد، و واژه اى براى آن وضع نمود، دانشمندى بنام هوك، در قرن هفده ميلادى بود. البته او در آن روز نمى دانست كه ساختمان اين واحد كوچك تا چه اندازه پيچيده و حيرت انگيز است؛ ولى دانشمندان بعد از او كه كوشش هاى او را دنبال كردند به اسرارى دست يافتند كه گوشه اى از گواهى آنها را در اينجا مى آوريم:

1- يك سلّول كوچك ذرّه بينى را مى توان به شهرى تشبيه كرده كه هزاران تأسيسات دارد؛ با لابراتوارها و كارخانه ها براى تبديل مواد غذائى به مواد مورد نياز بدن كه عظيم ترين و مدرن ترين پديده هاى صنعتى بشر قابل مقايسه با آن نيست.

2- اين شهر كوچك و پرغوغا از سه بخش تشكيل شده:

الف- پوسته سلّول كه حكم حصار شهر را دارد.

ب- قسمت وسطى سلّول (سفيده يا سيتوپلاسم).

ج- هسته يا مركز فرماندهى.

حصارى كه بر گرد سلّول ساخته شده است؛ چنان لطيف و ظريف است كه اگر 500 هزار از اين ديوارها را كنار هم بگذاريم به زحمت به ضخامت يك برگ كاغذ معمولى مى رسد! امّا با اين حال در برابر هجوم عوامل بيرونى مزاحم چنان حسّاس و محكم است كه ديوار معروف چين در برابر آن چيزى شمرده نمى شود!

اين سدّ نازك به نوبه خود از سه ديواره ساخته شده؛ و به اصطلاح سه لايه است. دو طرف آن از شبكه هاى پروتئينى است، و پائين آن پر از چربى ها است، و اين چربى ها به هيچ وجه اجازه ورود چيزى را به داخل شهر نمى دهد؛ جز با يك كليد رمز و آن كليد رمز اين است: موادى كه مى خواهد ورود به شهر كند بايد بتواند چربى جداره را در خود حل نمايد و به درون نفوذ كند. اين دليل بر آن است كه دوست است نه دشمن، به اين ترتيب اين شهر بدون حاجت به

ص: 70

نگهبان شديداً از هر سو حفاظت مى شود.

3- در داخل اين شهر (سلّول) كانال هاى زيادى است كه از ديواره ها شروع شده و تا اطراف هسته، يعنى دژ فرماندهى سلّول پيش مى رود؛ و مواد غذائى را گرفته و تبديل به پروتئين مى كند.

جالب اين است كه 23 نوع اسيد مخصوص وارد اين سلّول ها مى شود؛ كه پروتئين از تركيب چندين نوع با هم به دست مى آيد.

4- هسته اصلى به تنهايى همانند يك آسمان خراش چندين هزار طبقه اى است كه آسمان خراش هاى معروف نيويورك در برابر آن خانه محقّرى است.

هسته اصلى سلّول كه مقر فرماندهى است خود تشكيلات مفصّلى دارد:

غشاء هسته، شيره داخلى، و رشته هاى باريك اطراف آن كه هر كدام عهده دار وظيفه خاصّى است.

5- عجيب اين كه در هسته سلّول واحدهاى بسيار كوچك و ظريفى به نام ژن، وجود دارد كه طبق بررسى دانشمندان تعداد آنها به حدود 25 هزار مى رسد!

ژن ها نه تنها همه كاره سلّول ها هستند؛ بلكه تمام فعاليّت هاى بدن را قبضه كرده اند؛ كه از مهمترين آنها مسأله كنترل امور وراثتى و انتقال صفات و خصائص به سلّول هاى آينده است. يعنى انتقال تمام صفات ارثى انسان ها و ديگر جانداران از طريق ژن ها صورت مى گيرد.

از آنجا كه كار عمده ژن بر عهده اسيد مخصوص هسته است؛ مى توان آن آن را مغز الكترونيك يا كامپيوتر ژن ناميد؛ و عجب تر كه خود اين ژن ها نيز از اجزاى ديگرى تشكيل يافته كه تعداد طبقات آنها را 30 تا 50 هزار مى دانند.

كوتاه سخن اين كه اين شهر عظيم با آن حصار عجيب، و هزاران در و دروازه جالب، و هزاران كارخانه و انبار، و شبكه لوله كشى، و مركز فرماندهى، با تأسيسات فراوان، و ارتباطات زياد، و كارهاى مختلف حياتى آن هم در آن محدوده كوچك، از پيچيده ترين و شگفت انگيزترين شهرهاى عالم است كه

ص: 71

اگر ما بخواهيم تأسيساتى بسازيم كه همان اعمال را انجام دهد- كه هرگز قادر نيستيم- بايد ده ها هزار هكتار زمين را زير تأسيسات و ساختمان هاى مختلف و ماشين آلات پيچيده ببريم تا براى انجام چنان برنامه اى آماده گردد. ولى جالب اين است كه دستگاه آفرينش همه اينها را در مساحتى معادل 15 ميليونيم ميلى متر قرار داده است!(1)

آرى در آفرينش انسان هزاران هزار آيت و نشانه او است. «الْعَظَمةُ لِلّهِ الواحِدِ القَهَّارِ»

ص: 72

ص: 73

مُبِيْنٌ(1)

4- قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِى خَلَقَكَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّاكَ رَجُلًا(2)

5- هُوَ الَّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثَمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثَمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّ كُمْ ثَمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا اجلًا مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُوْنَ(3)

ترجمه

1- «ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم- سپس آن را نطفه اى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار داديم- سپس نطفه را به صورت «علقه» (خون بسته) و «علقه» را به صورت «مضغه» (چيزى شبيه گوشت جويده) و «مضعه» را به صورت استخوان هايى در آورديم، از آن پس، آن را آفرينش تازه اى بخشيديم، بزرگ است خدائى كه بهترين خلق كنندگان است.»

2- «آيا انسان نطفه اى ناچيز از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟

سپس به صورت خون بسته در آمد، و خدا او را آفريد و موزون ساخت- و از او دو مذكر و مؤنث خلق كرد.»

3- «آيا انسان نمى داند كه ما او را از نطفه اى بى ارزش آفريديم؟ سپس او (چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد كه) به مخاصمه اشكار برخاست!»

4- «دوست (با ايمان) اش در حالى كه با او به گفتگو پرداخته بود گفت:

آيا به خدايى كه تو را از خاك، و سپس از نطفه، آفريد، و بعد از آن تو را مرد كاملى قرار داد، كافر شدى؟!»

5- «او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، بعد از علقه (خون منعقد) سپس شما را به صورت طفلى بيرون مى فرستد، بعد به مرحله

ص: 74

كمال قوّت مى رسيد، بعد از آن پير مى شويد و (در اين ميان) گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى مى رند و هدف اين است كه شما به سرآمد عمر خود برسيد و شايد تعقل كنيد.»

ص: 75

اطلاق واژه «تمنى» بر آرزوها به خاطر آن است كه انسان آن را در دل تصوير و اندازه گيرى مى كند؛ و چون بسيارى از آرزوها با واقعيّت مطابق نيست؛ واژه «أُمْنِيّة» گاه به معنى دروغ آمده است.(1)

ص: 76

استخوان ها را فرا مى گيرد ثُمَّ كَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً

5- در اينجا لحن قرآن عوض مى شود و خبر از تحوّل و آفرينش مهم و جديدى درباره جنين مى دهد؛ و به صورت يك تعبير سر بسته و اسرارآميز مى گويد: «سپس آفرينش تازه اى به آن داديم» ثَمَّ أَنْشَأناهُ خَلْقاً اخَرَ

هنگامى كه اين مراحل هفت گانه پايان مى يابد؛ با جمله: فَتَبَارَكَ اللَّهُ احْسَنُ الخالِقِيْنَ زيباترين توصيف را درباره اين خلقت عجيب مى كند؛ جمله اى كه در هيچ آيه ديگر قرآن و درباره آفرينش هيچ موجودى به كار نرفته است.

آفرين بر اين خلقت، و آفرين بر اين قدرت نمائى و آفرين بر آن خالق بزرگ!

در اينكه منظور از اين جمله سربسته (آفرينش جديد) چيست؟! مفسّران تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند.

آنچه از همه نزديك تر و مناسب تر به نظر مى رسد همان رسيدن جنين به مرحله حيات انسانى است كه حسّ و حركت در آن پيدا مى شود، و به جنبش در مى آيد، و گام به جهان حيوانات و انسان ها مى گذارد. قرآن از اين جهش بزرگ و عجيب تعبير به «انشاء» كرده است؛ اشاره به راهى طولانى است كه انسان آن را در مدت كوتاهى طى مى كند.

در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم كه در تفسير جمله: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فرمود: «هُوَ نَفْخُ الرُّوْحِ فِيْهِ»: «منظور دميدن روح در او است.»(1)

درست است كه جنين از همان لحظه اول موجودى است زنده، ولى تا مدّتى در شكم مادر هيچ حسّ و حركتى ندارد؛ و در حقيقت بيشتر شبيه به يك گياه است تا حيوان يا انسان. ولى بعد از گذشتن چند ماه روح انسانى در او زنده مى شود، و به همين دليل در روايات اسلامى آمده است كه جنين قبل از آنكه به اين مرحله برسد هرگز ديه كامل ندارد. اما وقتى به اين مرحله رسيد ديه آن ديه كامل يك انسان خواهد بود.(2)

ص: 77

تعبير به «احسن الخالقين» «بهترين خالق ها» با اينكه خالقى غير از خدا وجود ندارد؛ از اين نظر است كه واژه «خلق» تنها به معنى ايجاد بعد از عدم نيست؛ بلكه در معانى ديگرى مانند: اندازه گيرى و صنعت و دادن اشكال جديد به اشياء موجود جهان نيز اطلاق مى شود؛ و مسلّم است كه انسان مى تواند با نيروى خداداد تغييرات زيادى در مواد مختلف اين جهان ايجاد كند. از آهن و فولاد، ابزارها، يا كارخانه اى بسازد، يا از مصالح ساختمانى بناى باشكوهى با اندازه گيرى هاى مختلف احداث نمايد.

بنابراين خلق كردن مفهوم وسيعى دارد كه اين امور را در بر مى گيرد؛ و لذا قرآن مجيد از قول حضرت مسيح عليه السلام چنين نقل مى كند: انِّى أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الْطِّيْنِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَانْفُخُ فِيْهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِاذْنِ اللَّهِ: «من از گل چيزى به شكل پرنده خلق مى كنم، سپس در آن مى دمم، و به فرمان خدا پرنده اى مى شود.»(1)

البته خالق حقيقى يعنى آن كس كه مادّه و صورت را ايجاد مى كند، و تمام قدرت ها و خواصّ اشياء به او باز مى گردد، فقط خدا است؛ و كار خالق هاى ديگر كه خالق هاى مجازى هستند همان تغيير شكل دادن و مونتاژ كردن مواد است.

***

دوّمين آيه مورد بحث، نخست به مرحله آغاز پيدايش انسان، يعنى آن زمان كه قطره آب ناچيزى به نام منى بود، اشاره كرده؛ و بعد از آن فقط مرحله علقه را از مراحل تطوّر جنين بيان مى دارد، و مراحل ديگر را تحت عنوان فَخَلَقَ فَسَوّى «خداوند آفريد و نظام بخشيد» كه تعبير بسيار جامعى است ذكر مى كند، و مخصوصاً روى تولّد جنس مذكّر و مؤنث كه يكى از پيچيده ترين پديده هاى مربوط به جنين شناسى است تكيه مى كند فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ اْلأُنْثَى

«سَوَّى» از ماده «تَسْوِية» به معنى صاف كردن و نظام بخشيدن است. بعضى آن

ص: 78

را اشاره به آفرينش روح مى دانند كه در آيه قبل به شكل ديگرى بيان شده بود.

بعضى نيز «خلق» را اشاره به آفرينش روح، و جمله «سوّى» را اشاره به تنظيم و تعديل اعضاء پيكر آدمى مى شمرند؛ و بعضى ديگر آن را به تعديل و تكميل تفسير كرده اند.

ولى ظاهر اين است كه تعبيرات آيه چنان جامع و وسيع است كه هرگونه آفرينش و تنظيم و تعديل و تكاملى را كه روى علقه تا هنگام وضع حمل، انجام مى گيرد؛ شامل مى شود.(1)

راغب در كتاب مفردات مى گويد: «تسويه» در جايى گفته مى شود كه چيزى را از افراط و تفريط، از نظر اندازه گيرى و كيفيّت، حفظ كند.

***

در سومين آيه روى نكته تازه ديگرى تكيه كرده و بعد از اشاره به آفرينش انسان از نطفه مى فرمايد: كار او به جائى مى رسد كه خَصِيْمٌ مُبِيْن (جدال كننده آشكار) مى شود.

براى اين تعبير، تفسيرهاى متعدّدى شده است: گاه گفته اند اشاره به دو مرحله ضعف و قوّت انسان است كه يك روز نطفه ناچيزى بود و روز ديگر آنچنان قوى و نيرومند مى گردد كه به پرخاشگرى برمى خيزد در برابر همه كس حتى در برابر اللَّه!

گاه گفته اند: اشاره به قوّه ناطقه و فهم و شعور انسان است كه اين نطفه ناچيز كارش به جائى مى رسد كه نه فقط سخن مى گويد؛ بلكه به استدلال ها و منطق هاى گوناگون و نيروى عقل مجهّز مى گردد، و مى دانيم پديده نطق و بيان و منطق و استدلال از مهمترين پديده هاى وجود انسان است.

گاه گفته مى شود اين تعبير اشاره به تنازع عجيبى است كه ميان سلّول هاى نر (اسپرماتوزئيد) براى تسلّط و تركيب با سلّول مادّه (اوول) واقع مى شود. زيرا هنگامى كه نطفه نر وارد رحم مى شود هزاران هزار اسپرم با سرعت زياد به

ص: 79

حركت در مى آيند تا به نطفه مادّه رسند، و با آن تركيب شوند.

اولين اسپرم كه به آن مى رسد و در آن نفوذ مى كند، راه را بر بقيّه مى بندد؛ زيرا قشر مقاومى اطراف (اوول) را فرا مى گيرد و از نفوذ بقيّه مانع مى شود، و به اين ترتيب در اين مبارزه عجيب بقيّه شكست خورده و جذب خون مى شوند، و لذا قرآن مجيد بعد از ذكر مرحله نطفه به مسأله «خصيم مبين» بودن آن اشاره كرده است.(1)

در آيه چهارم نيز اشاره به خلقت از خاك، و سپس نطفه، و بعد مرحله تسويه و نظام بندى شده؛ و در آيه پنجم كه آخرين آيه است علاوه بر اين به مرحله تولّد و خروج جنين از شكم مادر به صورت طفل نوزادى اشاره مى كند ثُمَّ يُخْرِجُكُمت طِفْلًا

چنانكه مى دانيم يك از مهم ترين شگفتى هاى جنين، پايان دوران آن بااست.

چه عواملى سبب مى شود كه در لحظه معيّن فرمان خروج به جنين داده شود و او را از شكل عادى- در حالى عادى سرجنين به طرف بالا است و صورتش به پشت مادر- دگرگون سازد و سر او را به پائين بفرستد تا تولاد و را آسان سازد؟!

نخست كيسه آبى كه جنين در آن شناور است پاره مى شود! آب ها خارج مى گردد و جنين به تنهايى آماده ورود به دنيا مى شود!

درد شديدى مادر را فرا مى گيرد؛ تمام عضلات شكم و پشت و پهلوى مادر روى جنين فشار مى آورند، و او را به خارج هدايت مى كنند. فعل و انفعالات شيميائى و تغييرات فيزيكى كه در بدن به هنگام تولّد صورت مى گيرد به قدرى عجيب و شگفت انگيز است كه همه حكايت از اين دارد كه علم و قدرت بى پايانى اين برنامه ريزى را براى چنان هدف مهمى انجام داده است.

به اين ترتيب از مجموع آيات فوق، به خوبى استفاده مى شود كه نظام پيچيده و بسيار شگفت انگيز تطوّرات جنين، يكى از آيات و نشانه هاى مهمّى است كه از وجود علم و قدرت بى پايان پديد آورنده آن خبر مى دهد؛ و از سوى

ص: 80

ديگر توانائى او را بر مسأله معاد و زندگى پس از مرگ روشن مى سازد؛ چرا كه جنين، هر زمان زندگى تازه و معادى نو به خود مى گيرد، و بنابراين تطوّرات مزبور، هم دليلى است بر توحيد و هم معاد.

***

ص: 81

روايات نيز به آن اشاره شده؛ ظلمت شكم مادر، سپس ظلمت رحم، و بعد از آن ظلمت «مَشيمه» (كيسه مخصوصى كه جنين در آن قرار دارد) مى باشد كه به صورت سه پرده ضخيم بر روى جنين كشيده شده است.(1)

نقاشّان و صورت گران چيره دست هميشه بايد در مقابل نور و روشنائى؛ كامل، صورتگرى كنند؛ ولى آن آفريدگار بزرگ در آن تاريك خانه عجيب، چنان نقشى بر آب مى زند كه همه را مجذوب و مفتون و محو تماشاى خود مى كند.

ص: 82

مانندفنرهاى بسيار نرم كه در كامل ترين اتومبيل ها كار مى گذارند هرگونه ضربه اى كه بر اثر حركات سريع مادر متوجّه آن شود در خود جذب كرده، و از ميان مى برد.

جالب تر اينكه درجه حرارت را بر روى جنين در حد اعتدال نگه مى دارد، و اجازه نمى دهد حرارت ها و برودت هاى ناگهانى كه از بيرون متوجّه شكم مادر مى شود به آسانى روى جنين اثر بگذارد!

آيا قرار گاهى از اين مطمئن تر پيدا مى شود؟ و قرآن چه زيبا جايگاه نطفه را «قَرارٍ مِكِيْن» نام نهاده است؟!

ص: 83

همان لحظه نخستين آن را در كنار جنين قرار داده؛ از يك طرف به وسيله دو شريان و يك وريد به قلب مادر مربوط است و از طرف ديگر از طريق بند ناف با جنين ارتباط دارد.

تمام مواد غذائى و آب و اكسيژن لازم را از طريق سيستم جريان خون مادر جذب كرده، و بعد از تصفيه مجدّد به جنين منتقل مى كند؛ و زوائد و فضولات و كربن و مانند آن را جمع آورى كرده به خون مادر باز مى گرداند.

بنابراين جفت هم نقش دستگاه گيرنده و دهنده دارد و هم به منزله يك فيلتر و كابراتور است كه به تنهايى انسان از مطالعه ساختمان شگفت انگيز همين جفت مى تواند پى به عظمت خالق برد.

جالب اينكه در حديثى آمده است كه امام عليه السلام فرمود: «بچه از نسيمى كه مادر استفاده مى كند بهره مى برد!»

چند سال است كه دانشمندان دانسته اند بچه اى كه ريه اش كار نمى كند، و در آب رحم شناور است اكسيژن لازم دارد؟ و چند سال است كه فهميده اند اكسيژنى كه مادر مصرف مى كند وارد خون اش شده و به جفت مى رسد، و بچّه از راه بندناف از آن استفاده مى نمايد؟

هرچه باشد زمان زيادى نگذشته؛ ولى چشم بيناى امام عليه السلام آن را ديده و مى فرمايد: بچه از اين نسيم استفاده مى كند. آيا در برابر هواى آلوده اى كه ما تنفّس مى كنيم تعبيرى بهتر از نسيم كه امام براى بيان اكسيژن ذكر فرموده پيدا مى شود؟(1)

ص: 84

تأثير آن سرنوشت ساز و تعيين كننده نيست.

ولى با اين حال عجيب اين است كه هميشه يك تعادل نسبى در ميان اين دو جنس (مرد و زن) در همه جوامع ديده مى شود؛ و اگر تفاوتى باشد چندان چشمگير نيست.

فكر كنيد اگر روزى اين تعادل بهم بخورد، و مثلًا نسبت مردان با زنان ده در برابر يك باشد؛ يا به عكس تعداد زنان ده برابر مردان گردد، چه مفاسد عظيمى به وجود مى آيد؟ و چگونه نظام جوامع انسانى بهم مى خورد، و آيا در جامعه اى كه در برابر هر مرد ده زن، يا در برابر هر زن ده مرد وجود داشته باشد مى تواند زندگى آرامى داشته باشد؟

ولى آن كس كه انسان را براى زندگى سالم آفريده است اين تعادل عجيب و مرموز را در آن حاكم كرده است، آرى خداوند طبق مشيّت و حكمت اش به هركس به خواهد فرزند پسر مى دهد و به هركس به خواهد فرزند دختر مى دهد يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ اناثاً وَ يَهَبُ لِمَن يَشاءُ الذُّكُورَ(1) ولى اين مشيت و اراده حساب شده است.

ص: 85

ص: 86

تعبير خاصّى دارد؛ مى گويد: «ما سپس بر استخوان ها گوشت پوشانديم» انتخاب كلمه «كَسَوْنَا» يكى از معجزات علمى قرآن است؛ زيرا امروز ثابت شده كه استخوان ها قبل از نسوج گوشتى پديدار مى شوند.(1)

ص: 87

همان گونه كه گفتيم هيچ كس دقيقاً نمى تواند لحظه تولّد را تعيين كند؛ و آنچه به صورت پيش بينى از سوى اطبّا بطور عموم، يا بطور خصوص، به افراد گفته مى شود، جنبه تخمينى دارد؛ چنانكه در آيه 8 سوره رعد مى خوانيم:

اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُثْنى وَ ما تَغِيْضُ الأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ كُلُّ شَي ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ: «خدا از جنين هايى كه هر مؤنث حمل مى كند، آگاه است، و نيز از آنچه رحم ها كم مى كنند (و قبل از موعد معمول مى زايند) و هم از آنچه افزون مى كنند (بعد از موعد مى زايند) با خبر است، و هر چه نزد او اندازه اى دارد»(1)

ظاهر آيه اين است كه اين از علوم خاصّ الهى است؛ كه ويژگى هاى جنين را قبل از تولّد از هر نظر مى داند. نه تنها مسأله جنسيت بلكه از تمام استعدادها، ذوق ها، صفات ظاهر و باطن جنين با خبر است؛ و همچنين لحظه تولّد جنين را تنها خدا مى داند، و براى اينكه تصوّر نشود اين كم و زيادها بى حساب و بى دليل است؛ بلكه ساعت و ثانيه و لحظه آن حساب دارد، مى افزايد: و كُلُّ شَيى ءٍ عِنْدَهَ بِمِقْدارٍ: «هر چيز نزد او اندازه و مقدار معينى دارد.»

جالب اينكه در لحظه تولّد، دگرگونى هاى عجيبى در سيستم زندگانى نوزاد، ظاهر مى شود كه براى تطبيق دادن او با محيط جديد، كاملًا ضرورى است، و از ميان آنها تنها به دو موضوع اشاره مى كنيم:

الف: دگرگون شدن سيستم گردش خون؛

به اين صورت كه مسأله گردش خون در جنين يك گردش ساده است؛ زيرا حركت خون هاى آلوده به سوى ريه ها براى تصفيه انجام نمى گردد، چون در آنجا تنفّسى وجود ندارد؛ لذا دو قسمت قلب او (بطن راست و چپ) كه يكى عهده دار رساندن خون به اعضاء، و ديگرى عهده دار رساندن خون به ريه براى

ص: 88

تصفيه است به يكديگر راه دارد. امّا به محض اينكه جنين متولّد شد، اين دريچه بسته مى شود، و خون دو قسمت مى گردد: بخشى به سوى تمام سلّولهاى بدن براى تغذيه فرستاده مى شود و بخش ديگرى به سوى ريه ها براى تنفس!

آرى جنين تا در شكم مادر است اكسيژن لازم را از خون مادر مى گيرد ولى بعد از تولّد بايد خودكفا باشد و از طريق ريه و تنفس، اكسيژن را دريافت دارد.

ريه اى كه قبلًا در رحم مادر كاملًا ساخته و آماده شده با يك فرمان الهى ناگهان به كار مى افتد؛ كه به راستى از عجائب است.

ب- بسته شدن بند ناف و خشكيدن و افتادن آن

بند ناف را كه طريق تغذيه جنين به وسيله جفت از خون مادر است معمولًا بعد از تولّد مى چينند؛ ولى اگر هم نچينند تدريجاً مى خكشد و مى افتد. يعنى به هنگام تولّد همان طور كه راه دريافت اكسيژن عوض مى شود؛ راه تغذيه نيز ناگهان عوض مى شود، و دهان و معده و روده ها كه در دوران جنينى كاملًا ساخته و آماده شده اما به كار نيفتاده اند ناگهان به كار مى افتند؛ و اين يكى ديگر از شگفتى هاى مهم آفرينش انسان است.

ص: 89

تمام عروق به جريان وادارد و تمام سلّولها را مرتباً تغذيه كند همان ورزش گريه است كه براى نوزاد يك ورزش كامل محسوب مى شود؛ و به همين دليل اگر نوزاد گريه نكند ممكن است آسيب فراوان ببيند و يا حيات او به كلّى به خطر بيفتد.

از اين گذشته در مغز اطفال رطوبت فراوانى وجود دارد كه اگر در آنجا بماند ممكن است سبب بيمارى ها و دردهاى سختى گردد؛ و يا كورى به دنبال داشته باشد. گريه سبب مى شود كه رطوبت هاى اضافى به صورت قطره هاى اشك از چشمان آنها بيرون ريزد و سلامتى آنها تضمين شود!

امام صادق عليه السلام در حديث معروف توحيد مفضّل بعد از اشاره به اين مطلب مى فرمايد: «پدر و مادر چون از منافع گريه كودك بى خبراند سعى دارند به هر وسيله ممكن است او را خاموش كنند و از گريه باز دارند زيرا نمى دانند گريه براى او چه منافعى دارد؟!»(1)

همچنين در همان روايت، امام عليه السلام اشاره به جارى شدن آب از دهان اطفال- كه در واقع تكميل كننده اشك چشم هاى كودك است- كرده؛ مى فرمايد:

«خداوند دانا چنان مقرّر فرموده كه رطوبت هاى اضافى از دهان نوزادان دفع شود تا موجب سلامتى آنها در بزرگى گردد.»(2)

ص: 90

مى افزايد: «بعلاوه اگر عاقل متولّد مى شد و زندگى مستقل داشت، شيرينى حركات كودكانه و حلاوت تربيت اولاد و رابطه اى كه از اين طريق ميان فرزندان و پدر و مادر در تمام عمر برقرار مى شود از ميان مى رفت.»(1)

گذشته از اينها انتقال به دنياى كاملًا جديد و ناشناخته چنان وحشت و اضطرابى در او ايجاد مى كرد كه ممكن بود فكر و اعصاب او را آزار دهد؛ ولى آن قدرت لايزالى كه انسان را براى تكامل آفريده همه اين اصول را در او پيش بينى فرموده است.

همچنين اگر حواس او كامل بود، يك مرتبه چشم باز مى كرد و صحنه هاى تازه را مشاهده مى نمود و گوش او صداها و آهنگ هاى جديد را مى شنيد؛ و چه بسا قدرت تحمّل آنها را نداشت؛ لذا اين امور تدريجاً و يكى پس از ديگرى صورت مى گيرد.

جالب توجّه اينكه قرآن مجيد مى گويد: وَاللَّهُ أخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُوْنَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمْ السَّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ اْلأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُروُنَ: «خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج ساخت، در حالى كه هيچ نمى دانستيد و براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شكر نعمت او را بجا آوريد»(2)

طبق اين آيه، در آغاز انسان هيچ علمى نداشت و حتّى گوش و چشم نداشت؛ سپس خداوند قدرت شنيدن و ديدن و انديشيدن را به او داد. شايد ذكر واژه «سمع» «گوش» قبل از ذكر «ابصار» «چشم ها» اشاره به اين است كه در نوزادان نخست فعاليّت گوش شروع مى شود، و بعد از مدّتى چشم ها توانايى ديد پيدا مى كند. حتّى همانگونه كه قبلًا اشاره كرديم بعضى معتقدند كه گوش در عالم جنين، كم و بيش قدرت شنوايى دارد و آهنگ قلب مادر را مى شنود، و به آن عادت مى كند!

ص: 91

ص: 92

بسيارى از داروهاى لازم نيز از طريق شير مادر به نوزاد منتقل مى شود؛ و به همين دليل كودكانى كه از شير مادر بى بهره مى شوند گرفتار كمبودهاى مختلفى مى گردند.

به نظر مى رسد كه شير مادر تنها جسم كودك را تغذيه نمى كند؛ بلكه عواطف و روح او را نيز سيراب مى كند، به همين دليل كسانى كه از شير مادر محروم مى شوند داراى اشكالات و كمبودهاى عاطفى نيز احياناً خواهند بود.

به همين دليل قرآن مجيد مى گويد: وَالْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمنْ أرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير مى دهند اين براى كسى است كه بخواهد دوران شير دادن را تكميل كند»(1)

عجائب و شگفتى هاى شير بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد و اگر بخواهيم عنان قلم را در اينگونه مباحث رها كنيم از بحث تفسيرى خارج مى شويم.(2)

ص: 93

ص: 94

2- كَيْفَ تَكْفُروُنَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُميْتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيْكُمْ ثُمَّ إلَيْهِ تُرْجَعُوْنَ(1)

3- هُوَ يُحْيِىْ وَ يُمِيْتُ وَلإلَيْهِ تُرْجَعُونَ(2)

4- وَ هُوَ الَّذِىْ يُحْيِىْ وَ يُمِيْتُ وَلَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ أَفَلا تَعْقِلُوْنَ(3)

5- إنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمواتِ وَاْلأَرْضِ يُحْيِىْ وَ يُمِيْتُ وَ مالَكُمْ مِنْ دُوْنِ اللَّهِ مِنْ وَلىٍّ وَ لا نَصِيْرٍ(4)

6- لا الهَ الَّا هُوَ يُحْيِىْ وَ يُمِيْتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمْ اْلأَوَّلِيْنَ(5)

7- ألَمْ تَرَ الَّذىْ حاجَّ ابراهِيْمَ فى رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ اذْقالَ ابْراهيْمُ رَبِّىَ الَّذِىْ يُحْيِىْ وَ يُمِيْتُ قالَ أَنَا أُحْيِى وَ أُمِيْتُ(6)

8- انّا نَحْنُ نُحْيِى وَ نُمِيْتُ وَ الَيْنَا الْمَصِيْرُ(7)

9- اللَّهُ الَذِّى خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيْتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيْكُمْ هَلْ مِنْ شَركائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَي ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُوْنَ(8)

10- وَاللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْيى بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها انَّ فى ذلِكَ لآيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُوْنَ(9)

ص: 95

ترجمه

1- «خداوند شكافنده دانه و هسته است زنده را از مرده خارج مى سازد و مرده را از زنده، اين است خداوند يكتا، پس چگونه از راه حق منحرف مى شويد؟!»

2- «چگونه به خداوند كافر مى شويد در حالى كه شما اجسام مرده اى بوديد، او شما را زنده كرد، سپس شما را مى ميراند، و بار ديگر شما را زنده مى كند، سپس به سوى او باز مى گرديد.»

3- «او است كه زنده مى كند و مى ميراند، و به سوى او باز مى گرديد.»

4- «او كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند، و آمد و شد شب و روز از آن او است، آيا انديشه نمى كنيد؟!»

5- «حكومت آسمان ها و زمين براى او است (او) زنده مى كند و مى ميراند و جز خدا ولى و ياورى نداريد.»

6- «هيچ معبودى جز او نيست، زنده مى كند و مى ميراند، پروردگار شما و پروردگار پدران نخستين شماست.»

7- «آيا نديدى (و آگاهى ندارى از) كسى كه با ابراهيم درباره پروردگارش محّاجه و گفتگو كرد، زيرا خداوند به او حكومت داده بود، هنگامى كه ابراهيم گفت: خداى من آن كس است كه زنده مى كند و مى ميراند، او گفت منم كه زنده مى كنم و مى ميرانم!»

8- «مائيم كه زنده مى كنيم و مى ميرانيم، و بازگشت تنها به سوى ما است.»

9- «خداوند همان كسى است كه شما را آفريد، سپس روزى داد، بعد مى ميراند سپس زنده مى كند، آيا هيچ يك از شريكانى كه براى خدا ساخته ايد چيزى از اين كارها را مى توانند انجام دهند؟ منزه است او، و برتر است از آنچه شريك براى او قرار مى دهند.»

10- «خداوند از آسمانى آبى فرستاد، و زمين را بعد از آنكه مرده بود حيات بخشيد، در اين نشانه روشنى است براى گروهى كه گوش شنوا دارند!»

ص: 96

ص: 97

اندوه از هر سو به او مى رسد و او مرده نيست»(1) و موت به معنى خواب، چنانكه گفته اند: خواب موت خفيف است؛ همانگونه كه موت، خواب سنگين است.

بعضى «موت» را به معنى تحليل تدريجى يك موجود زنده نيز دانسته اند؛ و «موته» حالتى شبه جنون است گوئى عقل و علم در آن حالت مى ميرد.

بعضى نيز در ميان «مَيِّت» و «مائِت» فرق گذارده اند؛ و گفته اند: «ميت» به معنى مرده است، و «مائت» موجودى است در حال تحليل رفتن و در سراشيبى مرگ قرار گرفتن.

براى اين واژه نيز معانى كنائى زيادى است از جمله كفر و خواب و ترس و غير آن.

زمين موّات را از اين جهت «موّات» گفته اند كه در آن حيات نباتى و گياهى وجود ندارد، و آماده كشت و زرع نيست؛ ولى بعد از آنكه آن را آماده كشت و زرع كردند «مهيات» مى نامند.

در مقائيس اللّغه آمده است كه اصل اين واژه به معنى از بين رفتن قوّت است؛ كه مرگ موجودات زنده يكى از مصاديق بارز آن مى باشد.

ص: 98

توجّه قرار گرفته است.

در نخستين آيه مورد بحث، سخن از شكافتن دانه ها و هسته ها به وسيله قدرت خداوند است، و بيرون آوردن موجود زنده از موجود مرده و به عكس موجود مرده از زنده است، كه حيات و مرگ را به معنى وسيع كلمه در گياهان و حيوانات و انسان ها شامل مى شود.

جالب اينكه: دانه هاى گياهان موجوداتى محكم اند، و هسته ها از آنها محكم تر، كه شكافتن آنها به آسانى ممكن نيست؛ با اين حال جوانه اى كه از درون دانه و هسته سر بر مى آورد به قدرى ظريف و لطيف است كه حسابى براى آن نيست. اما چگونه مى شود كه اين جوانه لطيف، آن قلعه و دژ بسيار محكم را مى شكافد، و از ديوار آن سر بيرون مى آورد، و به راه خود همچنان ادامه مى دهد؟ اين چيزى جز قدرت بى نظير خداوند نيست؛ و جلمه: انَّ اللَّهَ خالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى: «خداوند شكافنده دانه و هسته است» گويا اشاره لطيفى به همين معنى است.

در اينكه چگونه خداوند مرده را از زنده، و زنده را از مرده خارج مى كند؟

بسيارى از مفسّران پيشين نمونه هاى آن را خارج شدن جوجه از تخم، و درخت و گياه را از هسته و دانه، و انسان از نطفه، ذكر كرده اند؛ در حالى كه امروز در ميان دانشمندان مسلّم است كه موجودات زنده همواره از موجودات زنده به وجود مى آيند؛ يعنى در درون دانه و هسته گياهان و درختان علاوه بر مقدارى مواد غذائى، يك سلّول زنده وجود دارد كه در حقيقت گياه و درخت بسيارى كوچك ذرّه بينى است؛ كه وقتى در محيط مناسب قرار گرفت از آن مواد غذائى بهره مى گيرد و رشد و نمو مى كند. همچنين در نطفه انسان و حيوانات سلّول هاى زنده فراوان است؛ و همان ها هستند كه مبدأ پيدايش انسان و حيوان مى شوند.

بعضى از مفسّران معاصر، مانند: مراغى، و نويسنده المنار، كه توجّه به اين اشكال كرده اند چنين پاسخ داده اند كه اين سلّولهاى مخصوص گرچه در عرف دانشمندان علوم طبيعى از آنها به موجود زنده تعبير مى شود؛ ولى در عرف عمومى مردم و در اصطلاح لغت شايسته اين عنوان نيستند؛ چرا كه هيچ يك از

ص: 99

آثار زندگى و حيات در آنها ديده نمى شود.(1)

ولى بهتر آن است كه گفته شود: منظور از خارج شدن موجود زنده از مرده يكى از دو معنى است:

نخست اينكه گرچه در شرايط فعلى، موجودات زنده همواره از بذرها و دانه ها و نطفه هاى زنده بيرون مى آيند ولى مسلّماً در آغاز چنين نبوده است.

زيرا هنگامى كه كره زمين از آفتاب جدا شد يكپارچه آتش بود، و هيچ موجود زنده اى قطعاً در آن وجود نداشت، سپس بر اثر شرايطى كه امروز براى ما ناشناخته است به فرمان خدا نخستين موجودات زنده از موجودات بى جان طى يك سلسله قوانين بسيار پيچيده بيرون آمدند.

اين فرضيه كه ممكن است حيات از كرات ديگر به كره زمين به وسيله قطعات سنگ هاى آسمانى منتقل شده باشد- كه بعضى بر آن اصرار دارند- هيچ مشكلى را حل نمى كند؛ زيرا نقل كلام به كرات ديگر مى شود، كه آنها نيز مسلّماً در آغاز داغ و سوزان بودند، و هيچ موجود زنده اى كه ما مى شناسيم تاب مقاومت در آن شرايط را نداشته است.

ديگر اينكه بذر و دانه يا نطفه نخستين، يك موجود بسيار كوچك بيش نيست؛ ولى از طريق تغذيه از همين مواد غذائى بى جان رشد و نمو مى كند و در حقيقت موجودات بى جان را جذب كرده و جاندار مى كند. به اين ترتيب هزاران هزار و ميليون ها ميليون سلّول زنده از موجودات مرده خارج مى شود، و اينجا است كه مى گوئيم خداوند مرده را از زنده، و زنده را از مرده خارج مى سازد.

بعضى نيز گفته اند: منظور از اين تعبير، تولّد كافر از مؤمن، و مؤمن از كافر

ص: 100

است، يا تولّد بچه سقط شده از انسان زنده، و بچه زنده از مادرى كه ناگهان از دنيا رفته و هنوز فرزند در شكمش زنده است.

ولى مسلّما اينها بيان مصداق هايى از مفهوم كلّى آيه است؛ نه تمام مفهوم آيه. مفهوم اصلى آيه يكى از دو مفهومى بود كه در بالا اشاره شد.

به هر حال پيچيدگى مسأله حيات و زندگى به قدرى است كه دانشمندان هنوز از فهم اسرار آن عاجزند. حال اگر فهم اسرار پديده اى، اين همه عقل و هوش لازم داشته باشد؛ آيا ايجاد آن پديده مى تواند بدون نياز به هيچ عقل و هوشى حاصل گردد؟

لذا قرآن در پايه همين آيه با صراحت مى گويد: ذلِكُمُ اللَّهُ فَأَنّى تُؤْفَكُوْنَ: «اين خداوند يكتا است كه هسته ها و دانه ها را مى شكافد، زنده را از مرده، و مرده را از زنده، خارج مى سازد، پس چگونه از حق منحرف مى شويد»؟!

***

آيه دوّم به صورت يك استفهام توبيخى مى فرمايد: «شما چگونه نسبت به خداوند يگانه كافر مى شويد، در حالى كه مرده بوديد و خداوند شما را زنده كرد، و باز مى ميراند و باز زنده مى كند»: كَيْفَ تَكْفُرُوْنَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أمْواتاً فَأحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيْتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيْكُمْ اشاره به اينكه مسأله مرگ و حيات به تنهايى براى شناخت خداوند كافى است.

به تعبير ديگر: پديده حيات و مرگ در جهان خلقت، مهمترين سند اثبات وجود خدا است. انسان هنگامى كه چشم باز مى كند و خود را مى شناسد، قبل از هر چيز اين سند بزرگ را مطالعه مى كند.

انسان به خوبى مى داند كه حيات او از خودش نيست؛ چرا كه روزى در رديف موجودات بى جان بود. پس كسى حيات را به او بخشيده است، حيات با تمام اسرار و رموزش، و با تمام ظرافت ها و پيچيده گى هايش.

بعضى از مفسّران، «كفر» را در اين آيه به معنى كفران نعمت گرفته اند؛ كفران نعمت حيات و مرگ، همان مرگى كه مقدّمه حيات ديگر است. ولى ظاهر اين است كه «كفر» در اينجا به معنى انكار وجود خدا يا انكار توحيد او است در مقابل مشركان.

ضمناً در اين آيه، روى مسأله معاد نيز تكيه شده؛ يعنى پيدايش حيات و

ص: 101

مرگ، هم دليلى بر توحيد و هم دليلى بر امكان معاد شمرده شده است.

***

آيه سوّم، گرچه در رديف آيات معاد قرار گرفته؛ ولى همانگونه كه گفتيم، مسأله حيات و مرگ، هم دليلى است، براى اثبات وجود خدا، و هم براى اثبات معاد. تعبير به هو يُحْيِى وَ يُمِيْتُ، اشاره به اين است كه حيات و مرگ تنها به دست او است؛ و چنين پديده فوق العاده مهم و شگرفى از هيچ كس جز خداوند قادر متعال ساخته نيست.

***

آيه چهارم در رديف آيات توحيد در سوره مؤمنون آمده است و روى دو مسأله تكيه مى كند: مسأله حيات و مرگ، و مسأله آمد و شد شب و روز؛ و اين دو شباهت زيادى با هم دارند. مرگ همچون ظلمت است، و حيات همچون نور و روشنائى، و مقدّم داشتن شب، بر روز، نيز ممكن است از همين نظر باشد، چرا كه مرگ قبل از حيات بوده و انسان نخست اجزائى مرده بود؛ سپس خداوند لباس حيات در اندامش پوشانيد.

اختلاف ليل و نهار خواه به معنى آمد و شد شب و روز باشد- از مادّه «خِلْفه» بر وزن حِرفه، به معنى پشت سر هم آمدن و جانشين يكديگر شدن- و يا از مادّه «خِلاف» به معنى تفاوت و دگرگونى تدريجى در فصول مختلف سال. هر كدام باشد حاكى از نظام دقيقى است كه بر آن حكم فرما است و فصال چهارگانه و بركات حاصل از آن را به دنبال دارد، همانگونه كه مسأله مرگ و حيات و نظام حاكم بر آن در جامعه انسانيّت نيز آثار و پيامدهاى زيادى دارد كه بدون آن نظم زندگى انسان ممكن نيست.

اگر هيچ كس نمى مرد زمين جاى زندگى نبود، و اگر همه به سرعت مى مردند زمين خالى مى شد؛ ولى آفريننده اين دستگاه آن چنان نظام دقيقى بر آن حاكم كرده كه هميشه اقوامى بر روى زمين زندگى مى كنند كه قادر بر استفاده از مواهب حيات هستند، گروهى مى آيند و گروهى مى روند.

ص: 102

لذا در پايان آيه مى گويد: أفَلا تَعْقِلُوْنَ آيا انديشه نمى كنيد در قدرت آفريدگار و ربوبيت و وحدانيّت او؟ و در اينكه اين نظام بديع محال است بدون علم و تدبيرى به وجود آمده باشد؟

***

در پنجمين آيه مسأله حيات و مرگ را در رديف مالكيّت و حكومت بر آسمان ها و زمين قرار مى دهد؛ و به راستى مسأله حيات به قدرى مهم است كه مى تواند هم رديف پيدايش آسمان ها و زمين باشد.

در پايان آيه مى فرمايد: وَ ما لَكُمْ مِنْ دُوْنِ اللَّهِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لا نَصِيْرٍ: يعنى وقتى تمام قدرت ها و حاكميت به دست خدا است، ولى و سرپرست و ياورى جز او وجود ندارد؛ پس چرا به غير او پناه مى بريد؟!

***

در آيه ششم مسأله حيات و مرگ در كنار مسأله ربوبيّت قرار گرفته؛ و مى گويد همان خدائى كه مالك و پرورش دهنده شما و پدران و نياكان شما بوده و هست او آفريننده مرگ و حيات است.

اصولًا مسأله مرگ و حيات يكى از شاخه هاى ربوبيت الهى است؛ چرا كه ربوبيت به معنى اصلاح و نظام بخشيدن و پرورش دادن است، و اين جز از طريق حيات و مرگ ممكن نيست. حيات به انسان امكان تكامل مى دهد، و مرگ نيز مقدّمه اى است براى تكامل ديگر و حيات نوين در جهانى وسيع تر.

***

در آيه هفتم گفتگوى تاريخى ابراهيم عليه السلام با جبّار زمانش (نمرود) منعكس شده است؛ و به نظر مى رسد كه اين گفتگو بعد از داستان بت شكنى ابراهيم عليه السلام بود كه به صورت يك قهرمان درآمد؛ و آوازه او در همه جا پيچيد و ناچار نمرود او را احضار كرد.(1)

ص: 103

اين مرد خودخواه كه از غرور سلطنت ديوانه شده بود؛ نخستين سؤالى كه از ابراهيم عليه السلام كرد اين بود كه: خداى تو كيست؟

ابراهيم عليه السلام نيز قبل از هر چيز روى پديده مهم حيات و مرگ تكيه كرد و گفت: «پروردگار من همان كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند»: رَبِّىَ الَّذِىْ يُحْيِى وَ يُمِيْتُ

نمرود جبّار طغيانگر با اينكه به خوبى حقانيّت سخن ابراهيم عليه السلام را مى دانست براى اغفال اطرافيان و تحذير مغز آنان گفت: اين كار از من ساخته است «من زنده مى كنم و مى ميرانم»! أَنَا احْيِى وَ امِيْتُ

در اينكه نمرود براى اثبات مدّعاى خود در اينجا چه كارى انجام داد؟ در قرآن منعكس نيست؛ ولى بسيارى از مفسّران گفته اند كه او فوراً دستور داد دو نفر از زندانيان را حاضر كردند، يكى را آزاد كرد، و ديگرى را محكوم به مرگ نمود، و گفت: ديدى چگونه حيات و مرگ به دست من است؟!

فخررازى در تفسير خود اين معنى را بعيد مى شمرد كه حاضران مجلس نمرود آنقدر ابله باشند كه تفاوت ميان كار نمرود و حيات و مرگى را كه به وسيله خداوند صورت مى گيرد درك نكنند.

او مى گويد: منظور نمرود اين بوده كه آيا تو مدّعى هستى خداوند بدون هيچ واسطه اين كار را انجام مى دهد؟ اينكه درست نيست، و اگر از طريق استفاده از عالم اسباب است اين كار نيز از ما ساخته است.(1)

ولى به نظر مى رسد كه فخررازى اين نكته را فراموش كرده كه در هر عصر و زمانى افراد نادان، كم نيستند، به خصوص متملّقان چاپلوسى كه در اطراف قدرت هاى جبّار، اجتماع مى كنند.

نظير همين معنى در حالت موسى عليه السلام و فرعون نيز آمده است كه فرعون با كلمات سست و مسخره اش، مردم مصر را تحميق كرد، و آنها را به عبوديت خود دعوت نمود.

ص: 104

تفسيرى كه فخررازى دارد، متناسب با جمعى از فيلسوفان است كه دور هم بنشينند و چنين سفسطه هايى را درست كنند كه اگر فاعل بالواسطه باشد چنين، و اگر بلا واسطه باشد چنان!

***

آيه هشتم همچون آيه سوّم، ايجاد حيات و مرگ را، مخصوص خداوند مى شمرد؛ و بازگشت همگان را به سوى او معرّفى مى كند.

***

در آيه نهم، مشركان را با لحنى قاطع، مخاطب ساخته؛ مى گويد: «خدا است كه شما را آفريده و حيات بخشيده و سپس روزى داده، مرگ شما و حيات مجدّد در قيامت نيز به دست او است، آيا هيچيك از بت هاى شما قدرت بر چنين كارى دارند»؟ آنها مى توانند چيزى بيافرينند يا بميرانند؟ يا روزى بخشند؟ حال كه همه اينها از آن خدا است، پس چرا براى او شريك و همتا قرار مى دهيد؟ «او منزّه و برتر است از شريكانى كه براى او قرار مى دهند» سُبْحانَهُ وَ تَعَالى عَمّا يُشْرِكُوْنَ

***

سرانجام در دهمين و آخرين آيه، مسأله حيات گياهان را كه چهره زيبا و پر اسرارى از حيات است، مطرح مى كند، و صحنه زمين هاى مرده را به انسان ها نشان مى دهد كه چگونه بيابان خشك و فاقد حيات را با يك يا چند باران كه از آسمان نازل مى شود، لباس حيات در تن مى پوشد، از هر گوشه اى از آن نغمه حيات بر مى خيزد و صحنه رستاخيز ظاهر مى شود.

در پايان آيه مى افزايد: در اين مسأله حيات گياهان، نشانه بزرگى است، براى كسانى كه گوش شنوا دارند نغمه حمد و تسبيح گياهان را مى شنوند و زمزمه توحيد هر گياهى كه از زمين مى رويد و ذكر وحده لا شريك له گويد، با گوش جان استماع مى كنند انَّ فِى ذلِكَ لآيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُوْنَ

***

ص: 105

ص: 106

فضاپيما يا مغز الكترونيكى هرگز نمو و رشد ندارد، محال است مثل خودش را توليد كند، آسيب هاى وارده بر آن از داخل خودش قابل جبران نيست، قطعات فرسوده خود را هرگز ترميم نمى كند، احتياج به هدايت و رهبرى از بيرون دارد؛ در حالى كه مگس در اين جهات بر آن سفينه فضائى و دستگاه كامپيوتر برترى واضح دارد، منتها وفور مگس ها سبب شده كه در نظر ما موجودى كم اهميّت جلوه كند، اگر در تمام دنيا تنها يك مگس وجود داشت آنگاه معلوم مى شد چقدر نظر دانشمندان را به خود جلب مى كند؟

از اين گذشته ما اصلًا نياز به اين مقايسه نداريم، و هدف اين است كه روشن شود ساختمان يك موجود زنده حتى يك سلّول كه در بحث هاى گذشته اشارات روشنى به آن داشتيم، به قدرى اسرارآميز و پيچيده است كه نشان مى دهد سازنده آن، علم و قدرت نامحدودى داشته، و از قوانين پيچيده حيات به خوبى آگاه بوده؛ و به تعبير صحيح تر اين قوانين را خود او بنياد نهاده است.

چگونه ممكن است شناخت يك چنين پديده اى اين همه عقل و شعور لازم داشته باشد ولى ساختن آن هيچ نيازى به عقل و شعور نداشته باشد؟

اين همان چيزى است كه ما در اين بحث ها درصدد اثبات آن هستيم و هدف قرآن را در آيات فوق و آيات مشابه ديگر تشكيل مى دهد.

اين سخن را با ذكر يك نكته پايان مى دهيم و آن اينكه حيات و زندگى اگر چه از ظاهرترين پديده ها است؛ ولى حقيقت آن هنوز براى هيچ كس روشن نيست. آنچه ما مى بينيم آثار حيات است (نمو و رشد، تغذيه، توليد مثل، حس و حركت، انديشه و تفكّر) اما اينكه آن حقيقتى كه مبدأ اين آثار است چيست؟

هنوز براى كسى روشن نشده، و عقل انديشمندان در آن حيران است!

***

2- آيا انسان مى تواند موجود زنده اى بسازد؟

بدون شك موجودات زنده در آغاز از موجودات بى جان به وجود آمده اند؛ خواه اين امر در كره زمين صورت گرفته باشد يا در كرات آسمانى

ص: 107

ديگر. اما تحت چه شرايط؟ و مطابق كدام فورمول اين جهش عظيم انجام شده؟ هنوز براى كسى روشن نيست.

البته جمعى از دانشمندان اظهار اميدوارى مى كنند كه ما تدريجاً اين فورمول و آن شرايط را كشف مى كنيم؛ و شايد سرانجام بتوانيم سلّولهاى زنده اى را از تركيب مواد بى جان بسازيم.

هيچكس نمى داند اين اميدوارى تا چه حد بجا است؛ و آيا سرانجام چنين كارى عملى خواهد شد يا نه؟ به فرض كه انسان قادر شود شرايط آغاز حيات و فورمول آن را كشف كند و در محيط آزمايشگاه سلّولهاى زنده اى بسازد؛ ولى نبايد فراموش كرد كه:

اولًا: اين كار جز از طريق تقليد از جهان آفرينش و تركيب مواد مختلف آن با هم، (شبيه صنايع مونتاژ سازى) چيزى نخواهد بود.

ثانياً: به فرض ساختن يك سلّول زنده حل شود؛ مسأله موجودات پيچيده پر سلّولى مطرح است؛ مانند: ساختمان يك مگس، يك ملخ، يك پرنده يك ماهى عظيم، و بالاخره يك انسان.

چه كسى مى تواند اميدوار باشد كه چنين امورى از طريق صنعتى امكان پذير است.

يكى از دانشمندان (پروفسور هانز) مى گويد: تا هزار سال ديگر انسان به راز حيات پى خواهد برد؛ ولى اين امر دليل بر اين نيست كه خواهد توانست مگس يا حشره ديگر و يا حتى سلّول زنده اى بسازد.(1)

ثالثاً: فرض كنيم با استمداد از عقل خداداد و پيشرفت علم و تقليد از قوانين طبيعت چنين اهدافى تأمين شود؛ ولى اين مطلب كوچك ترين تأثيرى در آنچه ما به دنبال آن هستيم ندارد، زيرا اگر ايجاد يك سلّول زنده، آن هم با استفاده كردن از اين همه الگوهاى موجود، و مواد طبيعى آماده، تا اين حد علم و دانش لازم داشته باشد، براى خلقت انواع بى شمار موجودات زنده، بدون هيچ الگو و

ص: 108

مواد قبلى، چقدر علم و دانش لازم است؟ آيا مى توان طبيعت كور و كر و فاقد شعور را عامل پيدايش آن شمرد؟

در اينجا نظر شما را به جمله جالبى از (كرسى موريسن) رئيس آكادمى علوم نيويورك در كتاب راز آفرينش انسان جلب مى كنيم. او مى گويد:

هگل گفته است:" هوا و آب و مواد شيميائى و زمان را به من بدهيد و من با آن انسان خلق مى كنم." اما هگل فراموش كرده است كه براى اين كار نطفه و جرثومه حيات نيز لازم است. او پس از آنكه ذرّات نامرئى را جمع كرد، و براى خلقت انسان آنها را با نظم و ترتيب پهلوى هم چيد تازه بايد به اين قالب جان بدهد! ... به فرض آنكه به انجام همه اين امور خارق العاده توفيق يافت؛ از بين ميليون ها احتمال فقط به يك احتمال ممكن است جانورى به وجود آيد كه چشم روزگار غريب تر از آن چيزى نديده باشد؛ و جالب تر آنكه پس از كاميابى در اين امر تازه خود هگل نخواهد گفت اين موجود عجيب برحسب اتّفاق و تصادف به وجود آمده؛ بلكه مى گويد: هوش و نبوغ من آن را خلق كرده است!»(1)

گاه بعضى از خوش باوران، تصوّر مى كنند كه پيدايش حيات را از طريق حوادث فراوان تصادفى مى توان توجيه كرد؛ در حالى كه اگر بخواهيم طبق حساب احتمالات پيدايش يك ذرّه پروتئيد را كه يكى از مواد تشكيل دهنده موجودات زنده است از اين طريق توجيه كنيم، عمر كره زمين براى پيدايش آن كافى نيست؟

جورج والد، استاد زيست شناس دانشگاه هاروارد، در مورد شرايط پيدايش حيات و عدم امكان حيات تصادفى و خود به خود، سخنى دارد كه خلاصه اش اين است. او مى گويد:

«براى تشكيل پروتئيد، صدها يا هزارها مولكول (اسيد امينه) به نسبت هاى مختلف و به شكل هاى گوناگون، به صورت زنجيره اى به هم مى پيوندند، و

ص: 109

شماره انواع پروتئيدها واقعاً نامحدود است؛ زيرا دو نوع جانور را نمى توان يافت كه پروتئيدهاى همانندى داشته باشند. بنابراين مولكول هاى مواد آلى، گروه بزرگى را تشكيل مى دهند كه تنوّع آنها نامحدود، و پيچيدگى آنها حيرت زا است، و براى ساختن يك موجود زنده، نه تنها از انواع بى نهايت فراوان پروتئيد بايد به مقدار كافى و به نسبت هاى مخصوصى گرفته شود؛ بلكه ترتيب صحيح آنها نيز الزامى است، يعنى ساختمان آنها به اندازه تركيب شيميائى آنها حائز اهميّت است.»

سپس او مى افزايد: «ساختمان پروتئيدها به راستى بسيار پيچيده است، و پيچيده ترين ماشين هايى كه انسان ساخته (مانند مغز الكترونيكى) در برابر ساده ترين موجود زنده حكم بازيچه اى دارد! كافى است انسان به عظمت اين كار بينديشد تا غير ممكن بودن خلقت خود به خود و تصادفى براى او روشن گردد.»(1)

اين سخن را با كلامى پر ارزش از امام صادق عليه السلام و سخنى والا از اميرالمؤمنان على عليه السلام پايان مى دهيم. امام صادق در توحيد معروف مفضّل درباره آفرينش انسان و اعضاء مختلف او گفتار مشروحى براى مفضّل بيان مى كند، مفضّل عرض مى كند: سرو من! گروهى چنين مى پندارند كه اين از افعال طبيعت است! امام عليه السلام فرمود:

«سَلْهُمْ عَنْ هذِهِ الطَّبِيْعَةِ اهِىَ شَىْ ءٌ، لَهُ عِلْمٌ وَ قُدْرَةٌ عَلى مِثْلِ هذِهِ اْلأَفْعالِ؟

أَمْ لَيْسْتْ كَذلِكَ؟ فَانْ أَوْجَبُواْ لَها الْعِلَمَ وَ الْقُدْرَةَ فَمَا يَمْنَعُهُمْ مِنْ اثْباتِ الْخالِقِ؟

فَانَّ هذِهِ صُنْعَتُهُ، وَ انْ زَعَمُوا أَنَّها تَفْعَلُ هذِهِ اْلأَفْعالَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا عَمْدٍ، وَ كانَ فى أَفْعالِها ما قَدْ تَراهُ مِنْ الصَّوابِ وَ الْحِكْمَةِ، عُلِمَ أَنَّ هذا الْفِعْلَ لِلْخالِقِ الْحَكِيْمِ، وَ إنَّ الَّذِىْ سَمُّوْهُ طَبِيْعَةً، هُوَ سُنَّةٌ خَلْقِهِ الْجارِيَةُ عَلى ما أَجْراها عَلَيْهِ.»

«از آنها سؤال كن كه اين طبيعت چيست؟ آيا وجودى است داراى علم و قدرت اينگونه افعال، يا چنين نيست؟ اگر علم و قدرت براى او قائلند چرا

ص: 110

وجود خدا را نمى پذيرند (در حقيقت آنها در نامگذارى اشتباه مى كنند نه در اصل وجود خدا) چرا كه اين آفرينش او است، و اگر گمان مى كنند كه طبيعت اين افعال را بدون علم و اراده انجام مى دهد، و در عين حال اعمالش كاملًا بر طبق صواب و حكمت است، معلوم مى شود اينها فعل آفريدگار حكيمى است، و آنچه را آنها طبيعت نام نهاده اند همان قوانين و سنّت هاى الهى در خلقت او است كه بر طبق اراده اش جريان دارد.»(1)

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «وَلَو اجْتَمَعَ جَميْعُ حَيَوانِها مِنْ طَيْرِها وَ بَهائِمِها ... وَ أَجْناسِها وَ مُتَبلِّدَةِ أُمَمِها، وَاكْياسِها، عَلَى احْداثِ بَعُوْضَةٍ ما قَدَرَتْ عَلى احْداثِها، وَلا عَرَفَتْ كَيْفَ السَّبِيْلُ الى ايْجادِها، وَلَتحَيَّرَتْ عُقُوْلُها فى عِلْمِ ذلِكَ»: «اگر همه موجودات زنده جهان، اعم از پرندگان و چهار پايان ... و تمامى انواع گوناگون جانداران، اعم از آنها كه كم هوش اند و آنها كه زيرك و باهوش اند، همگى گرد آيند هرگز قدرت بر ايجاد پشه اى را ندارند؛ هيچگاه طريق ايجاد آن را نتوانند شناخت، و عقول آنها در راه يافتن به اسرار آفرينش اين موجود حيران مى ماند.»(2)

ص: 111

ص: 112

الْخالِقِيْنَ(1)

5- اللّهُ يَتَوفىَّ حِيْنَ مَوْتِها وَ الَّتى لَمْ تَمُتْ فى مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتى قَضى عَلَيْها الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ اْلأُخْرى الى أَجَلٍ مُسَمَّى انَّ فى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُوْنَ(2)

ترجمه:

1- «سوگند به نفس آدمى، و آن كس كه آن را منظم ساخته- سپس فجور و تقوى (خير و شر) را به او الهام كرده است.»

2- «از تو درباره «روح سؤال مى كنند، بگو: روح از فرمان پروردگار من است، جز اندكى از دانش به شما داده نشده است؟»

3- «به خاطر بياور، هنگامى را كه پروردگارت، به فرشتگان گفت: من بشر را از گل خشكيده اى كه از گل بدبوئى گرفته شده خلق مى كنم- هنگامى كه آن را منظم ساختم و از روح خود (يك روح شايسته بزرگ) در او دميدم، همگى براى او سجده كنيد.»

4- «سپس «نطفه» را به صورت «علقه» (خون بسته) و «علقه» را به صورت «مضغه» (چيزى شبيه گوشت جويده) و «مضغه» را به صورت «استخوان هايى» در آورديم، بعد او را آفرينش تازه اى بخشيديم، جاويد و پر بركت است خدائى كه بهترين خلق كنندگان است.»

5- «خداوند، ارواح را بهنگام «مرگ»، قبض مى كند، و ارواحى را كه نمرده اند نيز، به هنگام خواب مى گيرد، سپس ارواح كسانى را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه مى دارد، و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى گرداند، تا سر آمد معيّنى، در اين امر نشانه هاى روشنى است (از عظمت

ص: 113

و قدرت خدا) براى كسانى كه تفكر مى كنند.»

ص: 114

«نَفْس» به گفته راغب در مفردات به معنى روح است، و گاه به معنى ذات شى ء مى آيد، و «نَفَس» (بر وزن قفس) به معنى هوائى است كه از طريق دهان در بدن انسان داخل يا خارج مى شود.

اين واژه «نَفْس» بر خون نيز اطلاق شده، چرا كه اگر خون از بدن انسان به مقدار زيادى بيرون رود روح از او جدا مى شود؛ و گاه اين واژه به تمام وجود انسان نيز اطلاق مى گردد.

به هر حال يكى از معانى معروف «نفس» همان روح است كه در قرآن مجيد مراتبى براى آن ذكر شده:

1- «نَفْس امّارة» كه انسان را به بدى ها فرمان مى دهد: انَّ النَّفْسَ لَامّارَةٌ بِالسُّوءِ(1)

2- «نفس لَوّامة» كه گاه مرتكب گناهى شده و پشيمان مى گردد و خويشتن را سرزنش مى كند وَ لا اقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوامَةِ(2)

3- «نفس مطمئنة» نفسى كه به مرحله آرامش و اطمينان رسيده، و كاملًا مطيع فرمان خدا و مشمول عنايات او است: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِى الى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً(3)

ص: 115

حواس ظاهر گرفته كه مقدمه ادراكات روح اند تا نيروى تفكّر، حافظه، تخيّل، ادراك، ابتكار، اراده و تصميم وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها

پس از تنظيم اين قوى طرق هدايت را به او آموخت «و راه فجور و تقوا را به او نشان دارد» فَأَلْهَمَها فُجُوْرَها وَ تَقْواها

با اينكه قواى روحى انسان بسيار متنوّع و فراوان است ولى از ميان تمام آنها قرآن در اينجا روى مسأله الهام، فجور، و تقوا (درك حسن و قبح) انگشت گذارده؛ چرا كه اين مسأله در سرنوشت انسان و خوشبختى و بدبختى او فوق العاده مؤثّر است.

كراراً گفته ايم هميشه سوگند دليل بر اهميّت و عظمت است؛ هم اهميّت موضوع قسم و هم مقسم له و مخصوصاً سوگندهاى قرآن براى وادار كردن انسان ها به انديشه بيشتر در آيات عظمت الهى است.

به علاوه در اين آيه «نفس» به صورت نكره ذكر شده؛ كه در اينگونه موارد براى تأكيد و اهميّت موضوع يا كثرت آن است.(1)

***

دومين آيه اشاره به سؤالى مى كند كه از سوى جمعى از مشركان يا اهل كتاب مطرح شده بود. آنها خدمت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم رسيدند و سؤالاتى از جمله درباره روح كردند؛ همان گونه كه قرآن مى فرمايد: «از تو درباره روح سؤال مى كنند» وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوْحِ

سپس قرآن به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم دستور مى دهد. «به آنها بگو روح از فرمان پروردگار من است» قُلِ الرُّوْحُ مِنْ أمْرِ رَبِّى.

اين پاسخ سربسته، اشاره اى پر معنى به اسرارآميز بودن اين پديده بزرگ عالم هستى است؛ و براى اينكه كسى نگويد چرا تمام اسرار روح بازگو نشده است؟ در پايان آيه مى افزايد: «جز اندكى از علم و دانش به شما داده نشده است»! وَ ما اوْتيْتُمْ مِنَ الْعِلْمِ الّا قَلِيْلًا.

ص: 116

و با اين علم قليل و دانش اندك جاى تعجّب نيست كه از اسرار روح آگاه نشويد. (مخصوصاً در آن زمان و در آن محيط)

در بعضى از روايات از ابن عباس نقل شده است كه قريش بعضى از سران خود را به سراغ دانشمندان يهود در مدينه فرستادند، و گفتند: از آنها درباره محمد سؤال كنيد، چرا كه آنها اهل كتاب اند و اطلاعاتى دارند كه نزد ما نيست.

آنها به مدينه آمدند و از دانشمندان يهود سؤال كردند؛ آنها يهود در پاسخ گفتند:

سه مطلب را از او سؤال كنيد: داستان اصحاب كهف، ذى القرنين، و مسأله روح.

اگر پاسخ همه آنها را داد، و يا از پاسخ همه ساكت شد، پيامبر نيست؛ ولى اگر بعضى را پاسخ گفت و در برابر بعضى سكوت كرد او پيامبر است.

سران قريش به مكه برگشتند و سؤالات را مطرح كردند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم شرح مبسوطى درباره ذى القرنين و اصحاب كهف بيان فرمود ولى درباره سؤال از روح تنها به همين پاسخ سربسته، به فرمان خدا، قناعت كرد.(1) اگر چه درباره معنى روح در آيه فوق، هم در روايات معصومين عليهم السلام و هم كلمات مفسّران، تفسيرهاى مختلفى وارد شده؛ ولى غالب اين تفسيرها با هم منافاتى ندارد و قابل جمع است، و روح انسانى از جمله مفاهيمى است كه در مدلول آيه فوق داخل است.(2)

***

در سومين آيه سخن از گفتگوى خداوند با فرشتگان است كه درباره آفرينش بشر گفتگو مى كند. در آن هنگام كه به آنها خطاب كرد و فرمود: «من انسانى را از خاك خشكيده اى كه از گل تيره رنگ بدبوئى گرفته شده مى آفرينم، و بعد از آنكه جسم او را نظام بخشيدم و از روح خودم در او دميدم در برابر او

ص: 117

سجده كنيد.»

در اين آيه دو نكته جلب توجّه مى كند: نخست اضافه روح انسان به خداوند است مى فرمايد: از روح خودم، كه اين دليل بر نهايت عظمت و اهميّت روح انسانى است، و به اصطلاح از قبيل اضافه تشريفيه است، مانند: «بيت اللَّه» (خانه خدا) و «شهر اللَّه» (ماه خدا) كه اشاره به اهميّت خانه كعبه و عظمت ماه مبارك رمضان است؛ وگرنه همه جا خانه او و همه ماه ها ماه او است.

ديگر امر به سجده تمام فرشتگان در برابر آدم عليه السلام بعد از نفخ روح است؛ و اين دليل ديگرى است بر عظمت مقام انسان. چرا كه سجده يعنى نهايت خضوع، آن هم از ناحيه همه فرشتگان، بهترين نشانه مقام والاى آدم عليه السلام محسوب مى شود.

***

در چهارمين آيه بعد از اشاره به آفرينش نطفه و تطوّرات جنين و لباس هاى گوناگونى كه بر اندام اين ذرّه بى مقدار در مراحل مختلف مى پوشاند لحن سخن را تغيير داده مى فرمايد: «سپس ما آفرينش جديد به انسان داديم»: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر.

تعبير به «إِنْشاء» «ايجاد» در اين مرحله برخلاف مراحل قبل كه تعبير به خلقت شده است، به اضافه تعبير به «ثُمّ» كه معمولًا براى فاصله به كار مى رود؛ دليل بر اين است كه آفرينش در اين مرحله كاملًا با مراحل قبل تفاوت داشت، و اين نشان مى دهد كه منظور همان آفرينش روح است كه بعد از تكامل جسم به آن تعلّق مى گيرد.

جالب اينكه تعبير به خَلْقاً آخَرَ: «آفرينش ديگرى» مى كند كه تعبيرى است اسرارآميز و سربسته، برخلاف تعبيرات قبل كه سخن از «نطفه» و «علقه» و «مضغة» و «عظام» و «لحم» به ميان آورده كه همه مفاهيمى است شناخته شده، و اين نيز دليل ديگرى است بر تفاوت مرحله اخير با مراحل قبل.

عجب اينكه بعضى از مفسّران تفسيرهايى براى اين آفرينش جديد ذكر

ص: 118

كرده اند كه ابداً با روح آيه سازگار نيست. از جمله اينكه منظور از انْشاء خَلق آخر روئيدن دندان ها و موهاى بدن است!(1) در حالى كه هيچگونه تناسبى با تعبيرات آيه ندارد و مسلّماً روئيدن دندان ها و موها هرگز از نظر اهميّت در رديف ساير تطوّرات مختلف جنين نخواهد بود.

در پايان آيه جمله عجيب ديگرى آمده است كه نشانه ديگرى بر اهميّت فوق العاده خلقت انسان در مرحله اخير يا مجموع اين مراحل است؛ مى فرمايد: فَتَبارَكَ اللَّهُ أحْسَنُ الْخالِقِينَ آفرين بر آن علم و حكمتى كه اين همه استعداد و شايستگى را در چنان موجود ناچيزى آفريده و آفرين بر او و بر خلقت بى نظيرش.

«تبارك» از مادّه «برك» (بر وزن برگ) به معنى سينه شتر است؛ و از آنجا كه وقتى شتر سينه بر زمين مى نهد داراى نوعى ثبات مى شود اين واژه به معنى ثبات و دوام آمده است؛ و از آنجا كه هر نعمتى مداوم باشد داراى اهميّت بيشترى است چنين نعمت هايى را با بركت مى نامند.

به كار رفتن اين واژه در مورد خداوند اشاره به عظمت و ثبات و جاودانگى ذات پاك او است.

***

در پنجمين و آخرين آيه مورد بحث، اشاره به مسأله بقاء روح مى كند؛ با اين تعبير كه مى گويد: «خداوند ارواح را به هنگام مرگ مى گيرد و قبض مى كند» اللَّهُ يَتَوَفَّى اْلأَنْفُسَ حِيْنَ مَوْتِها

با توجّه به اينكه «توفى» به معنى قبض كردن و دريافت كامل است و «انفس» به معنى ارواح مى باشد؛ روشن مى شود كه در حال مرگ روح به طور كامل به فرمان خدا از بدن جدا مى شود، ولى به هنگام خواب اين جدايى به طور ناقص صورت مى گيرد وَ الَّتِى لَمْ تَمُتْ فى مَنامِها

ص: 119

سپس به عدم بازگشت بعضى از ارواح در حال خواب و بازگشت بعضى ديگر تا سرآمد و اجل معيّنى، اشاره كرده؛ و مى افزايد: «در اينها نشانه هايى است كاز عظمت و قدرت خداوند براى كسانى كه تفكر و انديشه مى كنند»:

انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُوْنَ(1)

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه انسان تركيبى از روح و جسم است؛ و روح گوهر غير مادّى است، و خواب مرحله ضعيفى از مرگ و ضعيف شدن رابطه روح و جسم است.

همچنين استفاده مى شود كه مرگ به معنى فنا و نابودى نيست؛ بلكه نوعى بقا و ادامه حيات است.

نتيجه اينكه: روح انسانى با تمام قوا و نيروهايش كه از پيچيده ترين و شگفت انگيزترين پديده هاى جهان هستى است از نشانه هاى بزرگ خدا است.

حال چگونه ممكن است خالق اين همه علم و قدرت و فكر و انديشه و ذوق و ابتكار و اراده و تصميم، طبيعت بى شعورى باشد كه فاقد هرگونه علم و فكر و انديشه و ابتكار است.

بلكه به عكس اين قطره ها و جويبارهاى كوچك نشانه وجود اقيانوس بزرگى است كه اينها همگى از آن سرچشمه گرفته، و اين شعاع هاى كمرنگ پرتوى از آن آفتاب بزرگ است.

***

ص: 120

حس بينايى، شنوايى، بويايى، چشايى، و لامسه است كه دريچه هاى روح انسان به عالم محسوسات، و رابطه ميان آن گوهر مجرد و جهان مادّه است.

هريك از اين قوا خود جهانى گسترده و اسرارآميز است، و ابزارهاى آنها كه همان چشم و گوش و زبان و غدّه هاى بينى و اعصاب پراكنده در سرتاسر پوست بدن مى باشد؛ هريك آيتى از آيات خدا است و دنيائى از علم و حكمت را در خود جاى داده است.

قواى باطن را فلاسفه پيشين نيز پنج قوه شمرده اند:

1- حس مشترك

2- خيال كه حافظه حس مشترك محسوب مى شود.

3- قوّه واهمه كه مفاهيمى همچون دوستى و دشمنى را ادراك مى كند.

4- قوّه حافظه كه ادراكات واهمه را در خود حفظ مى كند.

5- قوّه متخيّله كه مفاهيم و صورت هاى جزئيه خزانه خيال و حافظه را مورد تصرّف قرار مى دهد و صورت هاى دلخواه را كه در خارج وجود ندارد ترسيم مى كند.

هريك از اين قواى پنجگانه نيز براى خود عالمى است اسرارآميز.

ولى دانشمندان و فلاسفه امروز قواى ظاهر را به پنج قوّه معروف محدود مى كنند و قواى باطن را بيش از پنج قوّه اى كه ذكر شد، مى دانند. آنها براى نفس انسان قواى فراوانى قائل اند و روح آدمى را خزانه عجيبى مى دانند كه نيروهاى بسيار متنوّع و ذوق ها و استعدادها و ادراكات بى شمارى دارد كه افراد انسان در آن متفاوت اند.

روانشناسى و روانكاوى امروز به نواحى مرموز و تاريك روح انسانى نيز پنجه افكنده و از جمله جهان تازه و اسرارآميزى بنام ضمير مخفى يا وجدان ناخودآگاه را كشف كرده و شگفتى هاى بيشترى از اين موجود مرموز را در معرض ديد انسان ها قرار داده است.

***

ص: 121

ص: 122

ب- ابتكار

براى حل مشكلات پيش بينى نشده زندگى، و مقابله با حوادث گوناگون، و رفع نيازمندى هاى مختلف، و ابداعات و اكتشافات و اختراعات.

ج- حافظه

براى نگهدارى انواع معلوماتى كه از طريق حس يا تفكّر و انديشه براى انسان حاصل شده؛ و طبقه بندى، و بايگانى آنها و سپس يادآورى به هنگام لزوم.

د- تجزيه و تحليل مسائل

براى پيدا كردن علل و ريشه هاى حوادث از طريق جدا كردن مفاهيم ذهنى از يكديگر، و سپس تركيب آنها با هم و رسيدن به علل و نتائج حوادث.

ه- تخيّل

يعنى ايجاد صورت هاى ذهنى كه احياناً در خارج وجود ندارد به عنوان مقدمه اى براى فهم مسائل جديد.

و- اراده و تصميم

براى انجام كارها، يا متوقّف ساختن، و يا دگرگون كردن آنها.

ز- ادراكات فطرى و عقلانى

كه پايه اى براى استدلالات نظرى و غير بديهى است.

ح- عشق ورزيدن، دوست داشتن، دشمنى با دشمنان و ده ها پديده ديگر روحى كه در اعمال انسانى اثرات مثبت يا منفى دارد.

البته اينها مسائلى جدا از يكديگر نيستند؛ بلكه همه آنها در درون روح انسان متمركزاند؛ امواجى هستند از اين اقيانوس بى كران، و انوارى هستند از اين خورشيد فروزان.

اينها است كه نشان مى دهد روح آدمى برترين آيت خدا و مهمترين نشانه هاى او است.

اينكه قرآن مجيد در آيه 21 سوره ذاريات مى گويد: «در وجود شما (يا در

ص: 123

درون روح شما) آيات و نشانه هاى خدا است، آيا نمى بينيد»؟ اشاره اى به همين واقعيّت است.

راه دور نمى رويم؛ همين حافظه انسان كه بايگانى معلومات مختلف او است به قدرى عجيب و شگفت انگيز است كه اگر ما بخواهيم صدها نفر را مأمور نگهدارى و بايگانى معلومات خود كنيم محال است بتوانند كار حافظه را با اين سرعت و ظرافت انجام دهند.

اگر يك ساعت نيروى حافظه از ما گرفته شود زندگى كردن براى ما غير ممكن خواهد شد. نه تنها راه خانه خود را پيدا نخواهيم كرد؛ بلكه حتى براى خوردن غذا فراموش مى كنيم كه بايد لقمه را در دهان بگذاريم! همه چيز براى ما ناشناخته، نامأنوس، و مجهول و حيرت زا خواهد شد.

جوانى كه در يك حادثه رانندگى بر اثر يك ضربه مغزى تنها بخشى از حافظه خود را از دست داده بود وقتى او را به خانه اصلى اش بردند آنجا را نشناخت و مى گفت: اين اولين بارى است كه گام در اين خانه مى گذارد! و حتى مادرش را زن بيگانه اى تصور كرد، و تابلود نقاشى كه كار خود او بود كاملًا ناآشنا به نظر مى رسيد و مى گفت: اولين بارى است كه آن را مى بينم!

ما هزاران هزار موجود، و هزاران هزار انسان، و هزاران هزار مواد مختلف، و هزاران هزار خاطره و صحنه، و هزاران هزار معلومات مختلف ديگر را در بايگانى حافظه خود جاى داده ايم؛ و شگفت انگيز اينكه براى يادآورى يك خاطره بيش از يك هزارم ثانيه وقت لازم نيست تا انسان بتواند خاطره مورد نظر را كه مربوط به يك لحظه، يا يك سال، يا پنجاه سال پيش است، از ميان معلومات طبقه بندى شده بيرون آورد و مورد توجّه قرار دهد!

مخصوصاً دانشمندان به يكى از كارهاى حيرت انگيز حافظه اشاره مى كنند كه به آن معجزه حافظه نام داده اند و آن به اين شرح است:

بسيار مى شود كه انسان نام شخص يا موضوعى را فراموش كرده، سپس به تلاش و كوشش براى پيدا كردن آن مى پردازد؛ و قفسه هاى بايگانى حافظه را

ص: 124

يكى پس از ديگرى زير و رو مى كند.

خوب، اگر انسان آن اسم يا آن موضوع را مى داند، چرا دنبالش مى گردد؟ و اگر نمى داند چگونه دنبال چيزى كه نمى داند مى گردد؟ آيا ممكن است انسان دنبال گمشده اى بگردد كه نمى داند چيست، يا كيست؟!

با اين حال اين مطلب در مورد حافظه انسان صادق است كه به هنگام نسيان و فراموشى دنبال گمشده اى مى گردد كه نمى داند چيست؟ و ناگهان به سراغ قفسه اى مى رود كه گمشده او آنجا است و آن را مى يابد.(1)

در اينجا نكته باريكى وجود دارد كه راه حل شگفت آور مسأله در آن نهفته است؛ و آن اينكه: در اينگونه موارد انسان دنبال خود آن نام يا آن موضوع كه نمى داند چيست نمى گردد؛ بلكه براى به دست آوردن آن، مجموعه حوادثى را كه اجمالًا مى داند همراه نام مورد نظر در ذهنش جمع آورى و بايگانى شده جستجو مى كند.- زيرا حوادث مختلف به صورت مجموعى و گروهى بايگانى مى شوند- مثلًا مى داند با شخص مورد نظر كه نامش را فراموش كرده، در فلان روز و فلان محل براى نخستين بار آشنا شده است؛ فوراً پرنده آن روز و آن محل را از بايگانى حافظه مى خواهد و برق آسا آن را ورق مى زند، تا در لابلاى آن، نام شخص مورد نظر را پيدا كند.

اين سخن را با كلامى از امام صادق عليه السلام كه در توحيد مفضّل آمده است پايان مى دهيم. فرمود:

«اى مفضّل! در اين قوا و نيروهايى كه در نفس و روح آدمى است، بينديش:

در تفكّر و وهم و عقل و حافظه و غير اينها. اگر از ميان همه اينها حافظه به تنهايى از دست رود حال انسان چگونه خواهد بود؟ و چه اختلالاتى در امر معاش و تجارت رخ مى دهد؟ اگر نتواند آنچه را كه به نفع او يا به زيان او است حفظ كند، و همچنين اگر آنچه را گرفته، و آنچه را داده، آنچه را ديده، و آنچه را شنيده، آنچه را گفته و آنچه درباره او گفته اند، همه اينها را فراموش كند، چه

ص: 125

خواهد شد؟

در صورت فراموشكارى اگر هزاران بار از جادّه اى برود باز هم آن را پيدا نمى كند، و اگر در تمام عمر درسى بخواند چيزى فرا نمى گيرد، و به هيچ دين و مذهبى نمى تواند عقيده پيدا كند، و از هيچ تجربه اى نمى تواند بهره گيرد، و نه از هيچ حادثه اى عبرت بيندوزد؛ بلكه سزاوار است كه نام انسانيّت به كلّى از او برداشته شود!»

سپس امام افزود: «از نعمت حافظه بالاتر نعمت فراموشى است. (فراموشى در موارد معيّن) اگر نسيان و فراموشى نبود يك مصيبت كه در زندگى انسان رخ مى داد براى هميشه او را داغدار مى كرد؛ حسرت و اندوهش هرگز پايان نمى يافت و با يادآورى آفات و مشكلات هيچ نعمتى در دنيا براى او گوارا نبود.»(1)

ص: 126

مهم و پيچيده.

وآنگهى فرض كنيم اين دو، قابل مقايسه باشند؛ كدام عقل باور مى كند كه ساختن يك مغز الكترونيكى پيشرفته كه اعجوبه صنايع بشرى محسوب مى شود به وسيله يك انسان بى سواد و يا حتى كور و كر و ديوانه انجام گرفته باشد.

آيا طبيعت بى روح، و فاقد عقل و تفكّر و ابتكار، مى تواند پديد آورنده روح و عقل و ابتكار باشد؟ اينجا است كه مى گوئيم در درون روح انسان هزاران آيه از آيات پروردگار و نشانه از نشانه هاى او است.

***

ص: 127

در حالى كه اگر اجزاء مادّى بدن را در نظر بگيريم، مى بينيم كه تمام اين ذرّات در حال دگرگونى و تعويض اند، و تقريباً در هر هفت سال يكبار تمام سلّول هاى بدن عوض مى شوند. يعنى يك انسان هفتاد ساله ده بار اجزاء مادّى جسم او عوض شده است؛ با اينكه «من» او (شخصيت انسانى او) همچنان ثابت است، و اين نشان مى دهد كه واقعيت «من»، حقيقتى است ماوراى مادّه كه با دگرگونى هاى مادّه عوض نمى شود.

بعلاوه ما در ذهن خود حقايقى را تصوّر مى كنيم كه هزاران هزار مرتبه از مغز و سلّولهاى مغزى ما بزرگ ترند، تصوّر آسمان ها، كهكشان ها، خورشيد و ماه، اين تصويرهاى بزرگ محال است در بخش مادّى وجود ما باشد، و راهى جز آن ندارد كه در بخش غير مادّى يعنى روح منعكس گردد، چرا كه بخش مادّى يعنى مغز، موجود كوچكى بيش نيست.

از اين گذشته پديده هاى مادّى همه قابل تجزيه و تقسيم اند در حالى كه در ميان مفاهيم ذهنى ما مفاهيمى وجود دارد كه هرگز قابل تجزيه نيست.

خاصيّت واقع نمائى و آگاهى از جهان بيرون از وجود ما كه در علوم و دانش هاى ما وجود دارد واقعيّتى است كه از طريق خواص فيزيك و شيميايى مغز قابل توجيه نيست.

اين دلائل چهارگانه و دلائل روشن ديگر به خوبى نشان مى دهد كه روح ما گوهرى مستقل و مجرّد از مادّه است.(1)

***

ص: 128

الف- روح آدمى داراى استقلال است و بعد از جدا شدن از بدن باقى مى ماند، آيه اللَّهُ يَتَوَفّى اْلأَنْفُسَ ...(1) گواه بر اين حقيقت است.

ب- روح آدمى بعد از جدا شدن از بدن ممكن است در عالم برزخ از انواع نعمت هاى الهى متنعّم، و يا معذّب به عذاب هاى دردناك باشد: آيه حيات شهيدان(2) و آيه عذاب آل فرعون(3) گواه بر اين معنى است.

ج- ساختمان روح با جسم تفاوت بسيار دارد؛ همانگونه كه در آيات مورد بحث خوانديم كه خداوند روح را از عالم أَمْر و آفرينش آن را ايجاد خلقى آخر معرفى مى كند.(4)

د- آگاهى انسان از چگونگى روح و اسرار آن بسيار ناچيز است، آيه 85 سوره اسراء وَ ما أُوِتيْتُمْ مِنَ الْعِلمِ الّا قَلِيْلًا شاهد اين مدّعا است.

ه- رابطه روح با جسم در حال خواب ضعيف مى شود و در حال مرگ به كلّى قطع مى گردد.(5)

و- در مجموع، روح و پديده هاى روحى آيات مهمّى از عظمت خدا و وسيله مهم معرفة اللَّه است، انَّ فى ذلِكَ لآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُوْنَ(6)

***

ص: 129

زمينه آمده، در تفسير الميزان، جلد 1، ذيل آيه وَ لا تَقُوْلُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فى سَبِيْلِ اللَّهِ امْواتٌ(1) نيز بحثهاى مشروح و مبسوطى ديده مى شود.

مرحوم علامه مجلسى، 17 دليل عقلى و نقلى براى اثبات اين مطلب كه حقيقت انسان فقط اين جسم نيست اقامه كرده است.(2)

همچنين همان كتاب از قول محقّق كاشانى 14 قول درباره حقيقت روح ذكر مى كند.(3)

اين بحث را با حديث جالبى از اميرمؤمنان على عليه السلام پايان مى دهيم.

در روايتى از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «الرُّوْحُ فى الجَسَدِ كَالْمَعْنى فى الَّلفْظِ»: «روح در بدن آدمى همچون معنى در لفظ است».(4) يكى از دانشمندان به نام صفدى مى گويد: من مثالى درباره روح از اين مثال زيباتر و گوياتر نديدم. آرى روح همچون معنى است و جسم همچون لفظ است!

ص: 130

ص: 131

6- الرَّحْمنُ- عَلَّمَ الْقُرانَ- خَلَقَ الْانِسانَ- عَلَّمَهُ الْبَيانَ(1)

7- فَذَكِّرْ انَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ(2)

ترجمه:

1- «موسى گفت: پروردگار ما كسى است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بود داد، و سپس رهبرى كرد.»

2- «آيا ما براى او (انسان) دو چشم قرار نداديم؟- و يك زبان و دو لب؟

- و او را به خير و شرش هدايت ننموديم.»

«سپس (بعد از تكميل آفرينش انسان) فجور و تقوى (آگاهى بر شرّ و خير) را به او الهام كرد.»

4- «روى خود را متوجّه آئين خالص پروردگار كن. اين فطرتى است كه خداوند انسان ها را بر آن آفريده، دگرگونى در آفرينش خدا نيست، اين است دين و آئين محكم و استوار، ولى اكثر مردم نمى دانند.»

5- «همان كسى كه به وسيله قلم تعليم نمود، و به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد.»

6- «خداوند رحمان- قرآن را تعليم فرمود- انسان را آفريد- و به او سخن گفتن را تعليم داد.»

7- «پس تذكّر ده، تو فقط «تذكّر» دهنده اى.»

***

ص: 132

به سوى او دعوت مى كنيد كيست؟ او بلافاصله در جواب مى گويد: «پروردگار ما همان كسى است كه آفرينش خاصّ هر موجودى را به او عطا كرد، سپس هدايت فرمود: قالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَى ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى.

روشن است هر موجودى براى هدفى ساخته شده، و هر كدام از گياهان و حيوانات، اعم از پرندگان و حشرات و حيوانات صحرا و دريا، هر كدام براى محيط ويژه اى آفريده شده اند؛ و به خوبى مى بينيم كه هماهنگى كامل با محيط خود دارند، و آنچه مورد نياز آنها است در اختيارشان قرار داده شده است. اين در مرحله آغاز خلقت.

اما در مرحله هدايت تكوينى به وضوح مى بينيم كه هيچ موجودى بعد از آفرينش به حال خود رها نشده؛ بلكه با هدايت مرموزى به سوى اهداف خود رهبرى مى شود. بسيارى از آنها علوم و دانش هايى دارند كه مسلّماً نه از طريق تجربه شخصى و نه از طريق تعليم معلّمى، به آنها نرسيده؛ اين هدايت تكوينى و علوم و دانش ها از نشانه هاى ذات مقدّسى است كه اين جهان بزرگ را آفريده و تربيت و رهبرى مى كند.

البته اين سخن تنها مربوط به انسان نيست؛ بلكه مفاد آيه يك بحث كلّى و جامع و عمومى است كه افراد انسان را نيز شامل مى شود، و اين چيزى است ماوراى هدايت انبياء و پيامبران كه هدايت تشريعى نام دارد و مخصوص انسان ها است.

كودكى كه از مادر متولّد مى شود، بدون هيچ مقدّمه پستان مادر را به دهان مى گيرد و شيره جان او را مى مكد؛ و گاه با دست هاى كوچكش پستان را فشار مى دهد، و منابع شير را در پستان تحريك مى كند! او از كجا اين درس را آموخته كه براى ادامه حيات بايد اين راه را بپيمايد؟

او از كجا مى داند كه براى رفع نيازهايش كه توانائى بر انجام آن ندارد بهترين راه گريه است؟ گريه اى كه مادر را در خواب و بيدارى تكان مى دهد و به يارى او وا مى دارد؛ و همچنين علوم و دانش هاى ديگرى كه انسان در مقاطع مختلف

ص: 133

بدون نياز به معلّمى از آن بهره مى گيرد.

شبيه همين معنى در آيات ديگر قرآن نيز ديده مى شود: در آيه 3 سوره اعلى مى خوانيم: وَ الَّذِىْ قَدَّرَ فَهَدى «همان خداوندى كه موجودات را اندازه گيرى كرد و بعد هدايت فرمود.

***

در دومين قسمت از آيات به هنگام يادآورى نعمت هايش به انسان، بعد از اشاره به نعمت چشم ها، و زبان و لب ها، مى فرمايد: «ما او را به خير و شرش آگاه كرديم و هدايت نموديم» وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ.

«نجد» در لغت به معنى مكان مرتفع و فلات است در مقابل «تهامة» كه به سرزمين هاى پست و پائين و همسطح دريا و مانند آن گفته مى شود؛ و از آنجا كه آگاهى بر اصول خوشبختى و طرق سعادت و پيمودن اين راه همانند پيمودن زمين هاى مرتفع مشكلات و زحمت هاى فراوانى دارد، در اينجا واژه «نجد» به معنى طرق خير به كار رفته، و سپس آگاهى بر طرق شر نيز به عنوان «تغليب» در كنار آن قرار گرفته است. بنابراين معنى تحت اللّفظى آيه چنين است: «ما انسان را به آن دو سرزمين مرتفع هدايت كرديم» كه اين دو سرزمين همان طرق خير و شر است.

لذا در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم كه فرمود: «يا أيُّها النّاسُ! هُما نَجْدانِ: نُجْدُ الْخَيْرِ، وَ نَجْدُ الشَّرِّ، فَما جُعِلَ نَجْدُ الشَّرِّأَحَبَّ الَيْكُمْ مِنْ نَجْدِ الْخَيْرِ»: «اى مردم! دو سرزمين مرتفع وجود دارد: سرزمين خير و سرزمين شر؛ و هرگز سرزمين شر نزد شما محبوب تر از سرزمين خير قرار داده نشده.»(1)

بعضى از كوته نظران مفهوم گسترده آيه را در موضوع محدودى خلاصه كرده اند؛ و گفته اند: منظور از اين دو سرزمين مرتفع پستان هاى مادر است!

ص: 134

اتفاقاً در حديثى آمده است كه به على عليه السلام عرض شد جمعى از مردم مى گويند:

وَهَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ اشاره به دو پستان است. فرمود: «لا، هُما الْخَيْرُ و الشَّرُ»: «نه، منظور خير و شر است.»

البته هدايت الهى در اين زمينه از طرق مختلفى صورت مى گيرد: از طريق وجدان اخلاقى، فطرت، دلائل عقلى، و تعليمات پيامبران- يعنى انواع هدايت تكوينى و تشريعى را شامل مى شود- ولى سياق آيات بيشترى با هدايت تكوينى تناسب دارد.

***

در سومين آيه پس از سوگند به جان آدمى و آفريننده جان و روح، به مسأله الهام فجور و تقوا اشاره مى كند؛ و مى فرمايد: «خداوند فجور و تقوا را به نفس آدمى الهام كرد» فَأَلْهَمَها فَجُوْرَها وَ تَقْواها

«الْهام» از مادّه «لَهْمْ» (بر وزن فهم) به معنى بلعيدن يا نوشيدن چيزى است.(1) سپس به معنى القاء مطلب به قلب انسان از سوى پروردگار آمده است؛ گوئى قلب آن مطلب را با تمام وجود خود مى نوشد و مى بلعد. البته الهام معنى ديگرى نيز دارد و آن وحى است كه گاه در اين معنى نيز به كار رفته است.

«فجور» به معنى دريدن پرده تقوا، و ارتكاب گناهان است (از مادّه «فجر» كه به معنى شكافتن وسيع يا شكافتن تاريكى شب به وسيله سپيده صبح است.)

«تَقْوَى» نيز از مادّه «وقايه» به معنى نگهدارى است؛ و در اينجا منظور امورى است كه آدمى را از آلودگى به گناه و زشتى باز مى دارد.

روى هم رفته از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه خداوند مسأله درك حسن و قبح عقلى و فهم نيك و بد را به صورت فطرى در درون جان انسان قرار داده، تا او را در مسير سعادت و تكامل از اين طريق هدايت كند.

در حديثى از امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه آمده است كه فرمود: «بَيَّنَ لَها

ص: 135

ماتَاْتِى وَ ماتْرُكُ:» «منظور اين است كه خداوند براى انسان تبيين كرد چه چيزهايى را بايد انجام دهد، و چه چيزها را بايد ترك گويد.» (يا به تعبير ديگر بايدها و نبايدها را به او آموخت.(1)

در اينكه چرا «فجور» بر «تقوا» مقدّم داشته شده؟ بعضى از مفسّران گفته اند: به خاطر آن است كه پاكى از گناه زمينه اى است براى آراسته شدن به تقوا؛ چرا كه هميشه تخليه قبل از تحليه و پاك سازى پيش از بازسازى است.(2)

به هر حال اگر درك حسن و قبح افعال براى انسان فطرى نبود؛ و مثلًا براى فهم زشتى ظلم، و خوبى عدالت و احسان، و اعمال ديگرى از اين قبيل نياز به استدلال داشت؛ مسلّماً نظام جامعه انسانى به هم مى ريخت. چرا كه در استدلالات نظرى اختلاف عقيده بسيار پيدا مى شد، و چون پايه محكم وجدانى براى اين معنى وجود نداشت هركس به خود اجازه مى داد هر كارى را انجام دهد.

آرى اين هدايت الهى در زندگى اجتماعى انسان فوق العاده سرنوشت ساز است، و اين نعمت و اين هدايت بزرگ به قدرى مهم است كه قابل مقايسه با نعمت هاى ديگر نيست.

***

در چهارمين آيه، مسأله فطرى بودن دين مطرح شده است؛ آن هم دين «حنيف» يعنى خالى از هر گونه تمايل و گرايش به سوى باطل و كجى، و پاك از هرگونه شرك و آلودگى فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلَّديْنِ حَنِيْفَاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها.

تعبير به «دين» با توجّه به وسعت مفهوم آن كه تمام مبانى اصول دين و حداقل كليّات فروع دين را شامل مى شود؛ نشان مى دهد كه نه تنها خداشناسى و توحيد، بلكه تمام اصول و فروع دين به طور اجمال و به صورت فطرى از

ص: 136

همان آغاز در درون جان انسان قرار داشته، و اين هدايت تكوينى هنگامى كه با هدايت تشريعى انبياءِ هماهنگ شد مى تواند مؤثّرترين جاذبه را در انسان ايجاد كند.

بنابراين هر دعوتى كه در شريعت وجود دارد؛ ريشه آن در اعماق فطرت آدمى نهفته است. هيچ مذهبى با خواسته هاى فطرى انسان مبارزه نمى كند؛ بلكه از طريق مشروع آنها را هدايت و تكميل مى نمايد و به اين ترتيب خدا پرستى و ديندارى به عنوان هدايت تكوينى در درون جان انسان وجود دارد، و اگر انحرافى پيدا مى شود عارضى است؛ و لذا وظيفه انبياء اين است كه اين انحرافات عارضى را زائل كنند تا فطرت اصلى امكان شكوفائى يابد.

از آنجا كه ما در بحث توحيد فطرى (در جلد سوم) به خواست خدا مشروحاً درباره اين آيه سخن خواهيم گفت؛ در اينجا به همين مقدار قناعت مى كنيم.

***

در پنجمين آيه نخست از تعليم الهى به وسيله قلم سخن مى گويد؛ و سپس به طور كلّى از تعليم آدمى نسبت به مسائل كه نمى دانست مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه به وسيله قلم تعليم كرد، و به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد» الَّذِىْ عَلَّمَ بِالْقَلَمِ- عَلَّمَ اْلأِنْسانَ مالَمْ يَعْلَمْ

تعليم الهى به وسيله قلم ممكن است اشاره به اين باشد كه براى نخستين بار نوشتن و خواندن به وسيله انبياى الهى صورت گرفت؛(1) و يا به خاطر آن است كه خداوند اين ذوق و استعداد را در درون روح انسان به عنوان يك هدايت فطرى ايجاد كرد كه بعد از شكوفا شدن خواندن و نوشتن ابداع گرديد و دوران تاريخ بشر با پيدايش خط شروع شد- مى دانيم مرز ميان دوران تاريخ و قبل از تاريخ همان مسأله پيدايش خط است- در هر صورت تعليم از طريق

ص: 137

قلم از طريق هدايت الهى صورت گرفته است.

جمله عَلَّمَ اْلأِنْسانَ مالَمْ يَعْلَمْ مى تواند اشاره به علوم فطرى مختلفى باشد كه خداوند در وجود انسان به يادگار گذارده؛ اعم از درك حسن و قبح و فجور و تقوى، و همچنين قضاياى بديهى كه پايه قضاياى نظرى در علوم استدلالى مى شود، و نيز آگاهى بر مبانى دين و اصول احكام الهى.

***

در ششمين آيه بعد از آنكه تعليم قرآن را به خداوند رحمان كه منبع انواع رحمت ها و كرامت ها است نسبت مى دهد؛ سخن از آفرينش انسان به ميان آورده و مى گويد: «انسان را آفريد و بيان (سخن گفتن) را به او تعليم داد» خَلَقَ اْلأنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ

«بيان» مفهوم عامى دارد كه به هر چيز آشكار كننده گفته مى شود؛ خواه انواع استدلالات عقلى و منطقى باشد كه مبيّن مسائل پيچيده است، يا خط و كتابت، و يا سخن گفتن، هر چند شاخص آنها سخن گفتن است.

مفسّران در تفسير «بَيان» احتمالات زيادى داده اند. بعضى آن را به معنى تبيين خير و شر، و بعضى حلال و حرام، و بعضى به معنى اسم اعظم، و بعضى به معنى تعليم لغت دانسته اند.(1)

ولى روشن است كه ظاهر «بيان» همان سخن گفتن است؛ و احتمالات ديگر ضعيف به نظر مى رسد.(2)

در اينكه خداوند چگونه سخن گفتن را به انسان تعليم داد؟ بعضى گفته اند:

منظور اين است كه واضع لغات خداوند بوده و سپس از طريق وحى به انبياء تعليم فرموده است. ولى ظاهراً دليل روشنى براى اين معنى در دست نيست؛ بلكه منظور الهام باطنى از سوى خدا به نوع انسان است، كه با ايجاد صوت از طريق حنجره، و سپس ايجاد حروف به وسيله گردش زبان و تكيه بر مخارج

ص: 138

حروف، و بعد از طريق تركيب آنها به يكديگر و ايجاد كلمات، و سپس نام گذارى اشياء و مفاهيم مختلف، توانائى يافته است كه مقاصد درونى خود را از اين طريق كه هم سهل و آسان و هم در اختيار همگان است، تمام مفاهيم مادّى و معنوى، جزئى و كلّى، مستقل و وابسته را از هر قبيل منعكس كند؛ و به راستى اگر اين استعداد خلّاق خدا داد نبود و انسان سخن گفتن نمى دانست نه تمدّنى وجود داشت، و نه علم و دانش تا اين حد ترقّى مى كرد، و نه انسان مى توانست پايه هاى زندگى را بر اساس تعاون و همكارى جمعى، قرار دهد چرا كه همكارى فرع رابطه نزديك با يكديگر است.

در تفسير الميزان آمده است يكى از مهم ترين دلائل بر اينكه هدايت انسان به سوى «بيان» از طريق الهام الهى صورت گرفته، همان اختلاف لغات امّت ها و طوائف است كه هر امّت و طائفه اى با ويژگى هايى كه در خصائص روحى و اخلاق نفسانى و مناطق طبيعى دارند براى خود لغتى وضع كرده اند.(1)

بعضى از محقّقان عدد زبان هاى موجود در دنيا را بالغ بر سه هزار زبان دانسته اند، و بعضى عدد را بالاتر از اين نيز گفته اند؛(2) و اين تنوّع به راستى عجيب، و از نشانه هاى قدرت و عظمت خدا است.

اصل سخن گفتن از آيات بزرگ حق است، و اين تنوّع لغات، آيت بزرگ ديگرى است؛ و هر دو از ويژگى هاى خلقت بشر محسوب مى شود.

ممكن است بعضى از پرندگان با آموزش هاى مكرّر سخنان جذابّى بگويند، ولى بدون شك كار آنها چيزى جز تقليد در الفاظ بسيار محدود از انسان نيست، بى آنكه مفاهيم همه جمله ها را نيز درك كنند. تنها انسان است كه مى تواند به طور نامحدود جمله بسازد و مفاهيم مختلف را در قالب آن بريزد و بيان كند و اين كار را با آگاهى كامل انجام دهد.

در حديث توحيد مفضّل از امام صادق عليه السلام نيز به اين آيت بزرگ الهى توجّه

ص: 139

داده شده است؛ و امام عليه السلام به مفضّل مى فرمايد: «درباره صدا و سخن گفتن و آلات و ابزار آن كه در انسان فراهم شده بسيار بينديش»، و بعد امام عليه السلام جزئيات آن را براى مفضّل تشريح كرده و او را به مطالعه در اين باره دعوت مى كند.(1)

***

در هفتمين و آخرين آيه مورد بحث، پيامبر را مخاطب ساخته و به او دستور مى دهد: «يادآورى كن تو فقط يادآورى كننده اى»: فَذَكِّرْ انَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ

تعبير به «تذكر» (يادآورى) ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه حقائق اين علوم و دانش ها و عصاره اين تعليمات در درون روح و جان انسان طبق هدايت الهى وجود دارد؛ سپس در سايه تعليمات انبياء و پيامبران شكوفا مى گردد، از مرحله «كمون» به مرحله «بروز» و از «اجمال» به «تفصيل» و از «درون» به «برون» مى آيد.

اين آيه چهار بار در قرآن مجيد در سوره قمر آمده است كه در ضمن بيان ماجراى قوم فرعون و عاد و ثمود و قوم لوط مى فرمايد: وَلَقَدْ يَسَّرْنا الْقُرآنَ لِلِّذكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ: «ما قرآن را براى يادآورى آسان كرديم، آيا كسى هست كه متذكر شود.»(2)

اين سخن از بعضى فلاسفه يونان نيز معروف است كه مى گويد: علوم و دانش ها چيزى جز يادآورى نيست. همه اصول علمى بدون استثناء در درون روح انسان به وديعت نهاده شده، انسان آنها را فراموش كرده ولى به كمك معلّمان آنها را يادآورى مى كند.

فخررازى در تفسير خود مى گويد: اگر كسى بگويد اين تعبير دليل بر آن است كه چيزى قبلًا در خاطره انسان ها بوده سپس فراموش شده است؛ در پاسخ مى گوئيم: آرى چنين است. تسليم در مقابل حق در فطرت هر انسانى

ص: 140

وجود دارد، و گاه به فراموشى سپرده مى شود؛ اينجا است كه يادآورى مى شود تا به فطرت خود باز گردد.(1)

به هر حال اين آيات مجموعاً دليل زنده اى بر هدايت هاى فطرى الهى نسبت به نوع انسان است.

***

ص: 141

يكى از دانشمندان مى گويد: وقتى مادران براى آرام كردن كودكان خود آنها را به آغوش مى كشند معمولًا در طرف چپ سينه قرار مى دهند، بى آنكه خودشان بدانند چه مى كنند؟ در اينجا سر كودك را مجاور قلب خويش قرار مى دهند، و او از شنيدن صداى ضربان قلب مادر آرام مى گيرد! زيرا اين صدائى است آشنا كه از دوران جنينى با آن خود گرفته و عادت كرده است. كمتر مادرى است كه اين نكته را بداند و به همين دليل كار او در اين زمينه صرفاً با يك الهام فطرى انجام مى گيرد.

2- مسأله هدايت فطرى و غريزى در جهان حيوانات بسيار گسترده تر از انسان است؛ و امروز دانشمندان نمونه هاى شگفت آورى از آن ارائه مى دهند.

در كتاب دريا ديار عجائب (نوشته: فرد دنياندلين) چنين آمده است:

«رفتار بعضى از ماهى ها از اسرار طبيعت است كه هيچ كس قادر به بيان علت آن نيست. ماهى قزل آلا دريا را ترك مى كند و به آب شيرين نهرهايى كه زندگى را در آن آغاز كرده باز مى گردد؛ در جهت مخالف جريان آب با كوشش تمام شنا مى كند، و از روى صخره ها مى جهد، و حتى از آبشارها بالا مى پرد! تعداد آنها گاهى آنقدر زياد است كه نهر را پر مى كند، اين ماهى ها وقتى به محلّى كه در جستجويش بودند مى رسند تخم گذارى مى كنند و مى ميرند!

اينكه چگونه اين ماهى ها، نهرها يا رودخانه هاى مناسب را مى يابند؟! از كار اختراع راديو و تلويزيون هم عجيب تر است. زيرا آنها نقشه ندارند، و ديد آنها زير آب زياد نيست، و كسى هم راه را به آنها نشان نمى دهد.»(1)

3- در همان كتاب آمده است: «رفتار مار ماهى ها از اين هم عجيب تر است.

مار ماهى هاى انگلستان وقتى به هشت سالگى مى رسند، آبگير يا نهرى را كه محل زندگى آنها است رها مى كنند، و مثل مار شب ها روى علف هاى مرطوب مى خزند تا به كنار دريا مى رسند. سپس اقيانوس اطلس را با شنا طى مى كنند و به آب هاى نزديك برمودا مى روند؛ آنجا به زير آب فرو رفته تخم مى گذارند، و

ص: 142

مى ميرند! ... و عجب اينكه بچه هاى مارماهى به سطح آب مى آيند سپس سفر دراز خود را به سوى وطن آغاز مى كنند، كه اين مسافرت دو يا سه سال طول مى كشد!

مار ماهى ها چگونه مقصد خود را مى دانند با اينكه هرگز آن مسير را طى نكرده اند؟ اين سؤالى است كه شما نيز مانند عاقل ترين دانشمندان مى توانيد به آن پاسخ دهيد؛ زيرا هيچ كس از دانشمندان پاسخ آن را نمى داند!»(1)

4- نويسنده كتاب حواس اسرارآميز حيوانات، (ويتوس در وشر) مى گويد:

دانشمندان درباره خفاش ها موضوعات شگفت انگيزترى كشف كرده اند، از جمله اين كه در جهان چهار نوع خفّاش وجود دارد كه ماهى ها را شكار مى كنند. آنها در شب تاريك در سطح آب پرواز مى كنند و ناگهان پاهاى خود را در آب فرو مى برند و يك ماهى را از آنجا بيرون مى كشند و در دهان مى گذارند! راز شگفت آور اين است كه آنها از كجا اطلاع دارند كه در آن نقطه بخصوص يك ماهى زير آب شنا مى كند؟ انسان با تمام وسائل و پيشرفت هاى فنى خود تاكنون موفّق به اين كار نشده است. يك هواپيماى بمب افكن نمى تواند محل دقيق يك زير دريائى را در زير آب تشخيص دهد؛ بايد نشانه هاى موّاج مخصوص را بر روى آب پرتاب كند تا با علائمى كه اين نشانه با امواج راديو تلگرافى به هواپيما مى رساند از محل زير دريائى مطلع گردد ...

(آرى) هواپيما برخلاف خفّاش ها نمى تواند مستقيماً از وجود هدفى كه در زير آب است اطلاع يابد ... پروفسور «گرى فن» مى گويد: هيچ توضيح قابل قبول براى اين موضوع وجود ندارد.»

نامبرده سپس اضافه مى كند: «تاكنون هر موقعى كه انسان اكتشاف فنى كرده مشاهده نموده كه طبيعت قبل از او همان عمل را انجام داده است؛ البته اين اكتشاف موجب تسكين حسّ خودپسندى انسان مى گردد، ولى او هميشه متوجّه مى شود كه در اين قسمت از طبيعت عقب تر است!»

ص: 143

از اين جهت دانشمندان آمريكائى دانش جديدى را بنيان نهادند بنام: بيولى.

هدف اين علم آن است كه از روى سرمشق هايى كه طبيعت به ما مى دهد با پى بردن به رازهاى آن نتائج فنى و تكنيكى جديدى بگيريم.

سپس مى افزايد: «اگر يكى از پستانداران بالدار (خفّاش) را داخل جعبه سربسته و تاريكى بگذاريم و سيصد كيلومتر از لانه اش دور كنيم، و بعد رهايش سازيم، با اينكه تقريباً روز كور است و با آن محل آشنا نيست در كمترين مدّت مستقيماً به لانه خود باز مى گردد!»(1)

5- نويسنده معروف (كرسى موريسن) در كتاب خود (راز آفرينش انسان) در يكى از فصول كتاب كه تحت عنوان شعور حيوانى نگاشته؛ نمونه هاى زيادى از اين موضوع را بيان مى كند. از جمله اينكه:

«پرندگان به طور غريزى لانه ساز و لانه يابند- هرچند نمونه اى را قبلًا نديده باشند- چلچه اى كه در رواق خانه شما آشيانه مى سازد؛ در فصل زمستان به گرمسيرى مى رود اما همين كه طليعه بهار آشكار شد به لانه خود بر مى گردد، در سرماى دى ماه.

خيلى از پرندگان به سمت جنوب و نواحى گرم مسافرت مى كنند؛ و غالب آنها صدها فرسنگ فاصله را در زمين و بر فراز درياها مى پيمايند، اما هرگز راه خانه را گم نمى كنند!

ماهى آزاد سال ها در دريا زيست مى كند و سپس به رودخانه اى كه از آنجا به دريا آمده بر مى گردد، و عجب تر آنكه از حاشيه رودخانه بالا رفته و به نهرى كه خود سابقاً در آن متولّد شده است مى رود ... ماهى آزاد به تبعيّت از شعور باطنى خود به همان ساحلى مى رود كه محل نشو و نماى او بوده است. چه حسّى سبب مى شود كه اين حيوان اين طور دقيق و قطعى به موطن خود برگردد؟

(كسى نمى داند.)

اگر جوجه پرنده اى را از آشيانه خارج كنيم و در محيطى ديگر آن را پرورش

ص: 144

دهيم؛ همين كه به مرحله رشد و تكامل رسيد خود شروع به ساختن لانه به سبك و روش پدرانش مى كند ... آيا اعمال مشخص و متمايزى كه از انواع مخلوقات زمين صادر مى شود همه اتفاقى و بر سبيل تصادف است يا عقل و شعور كلّى باعث صدور آنها است؟»(1)

6- يكى از دانشمندان فرانسه به نام: وارد، درباره پرنده اى به نام:

اكسيكلوپ، چنين مى گويد:

«من در حالات اين پرنده مطالعاتى كرده ام، از خصائص او اين است كه وقتى تخم گذارى او تمام شد مى ميرد؛ يعنى هرگز روى نوزادان خود را نمى بيند، همچنين نوزادان هيچگاه روى پر مهر مادران خود را نخواهند ديد.

هنگام بيرون آمدن از تخم به صورت كرم هايى هستند بى بال و پر كه قدرت تحصيل آذوقه و مايحتاج زندگى را نداشته، و حتى قدرت دفاع از خود را در مقابل حوادثى كه با حيات آنها مى جنگد ندارند. لذا بايد تا يكسال به همين حالت در مكان محفوظى بمانند و غذاى آنها مرتّب در كنار آنها باشد؛ به همين جهت وقتى مادر احساس مى كند كه موقع تخم گذارى او فرا رسيده است قطعه چوبى پيدا كرده و سوراخ عميقى در آن احداث مى كند، سپس مشغول جمع آورى آذوقه مى شود و از برگ ها و شكوفه هايى كه قابل استفاده براى تغذيه نوزادان او مى باشد به اندازه آذوقه يكسال به جهت يكى از آنها تهيه كرده و در انتهاى سوراخ مى ريزد؛ سپس يك تخم روى آن مى گذارد، و سقف نسبتاً محكمى از خميره هاى چوب بر بالاى آن بنا مى كند. باز مشغول جمع آورى آذوقه مى شود، و پس از تأمين احتياجات يكسال براى نوزاد ديگر و ريختن آن در روى طاق اطاق اول تخم ديگرى در بالاى آن گذارده و طاق دوم را روى آن مى سازد، به همين ترتيب چندين طبقه را ساخته و پرداخته و بعد از اتمام عمل مى ميرد!»

(فكر كنيد اين پرنده ضعيف از كجا مى داند كه نوزادان او چنين احتياجاتى

ص: 145

را دارند و اين تعليمات را از كه آموخته؟! آيا از مادر خود آموخته؟ در حالى كه هرگز روى او را نمى بيند؛ يا اينكه به تجربه دريافته، با اينكه اين عمل در طول زندگانى او يك مرتبه بيشتر رخ نخواهد داد ... آيا نبايد اعتراف كرد كه اين كار صرفاً متّكى به يك الهام غيبى و غريزى است كه دست قدرت خداوند دانا در وجود او قرار داده است؟!)

7- پلا تونف، دانشمند و روانشناس معروف روسى در كتاب روانشناسى در شوروى مى گويد: «در جنگ بزرگ جهانى تصادفاً به پزشكى برخوردم كه پس از چند شب بى خوابى بالاخره كمى خوابيد. در همان موقع مجروحين زيادى را آوردند كه مى بايستى فوراً تحت عمل قرار مى گرفتند، ولى پزشك را نمى شد بيدار كرد؛ تكانش داديم، آب به صورتش پاشيديم، سرش را تكان مى داد، و دوباره به خواب مى رفت. من به همه اشاره كردم سكوت كنيد (تا بيدارش كنم) سپس آهسته و به طور واضح به پزشك گفتم: دكتر! مجروحين را آورده اند و به شما احتياج دارند. پزشك فوراً بيدار شد!»

سپس مى افزايد: «اين موضوع را چنين مى توان توجيه كرد آنهايى كه قبلًا سعى مى كردند بيدارش كنند روى قسمت ممنوعه مغزش اثر مى گذاشتند در صورتى كه من پست نگهبانى مغز او را تحت تأثير قرار دادم. اين قسمت حتى در سنگين ترين خواب هم بيدار مى ماند، و بوسيله همين پست نگهبانى است كه بشر با دنياى خارج رابطه برقرار مى كند (و مسائل مورد علاقه اش را ناخودآگاه به همين پست نگهبانى مى سپارد.)

مادرى كه در كنار بچه بيمارش خوابيده و حتى بوسيله فرياد اطرافيانش هم بيدار نمى شود با كوچكترين ناله بچه بيمار بيدار مى گردد.

آسيابانى كه در تمام مدّت طوفان همراه رعد و برق مى خوابد همين كه سنگ آسيايش از كار مى ايستد بيدار مى شود. (اينها همه به خاطر آن است كه ناخود آگاه مطالب مورد نظر را به پست نگهبانى مغز سپرده اند.)»(1)

ص: 146

8- درباره كبوتران نامه بر و مسأله بازگشت اسرارآميز آنها به سوى لانه، (دروشر) در كتاب خود چنين مى نويسد:

«اگر آنها را در جعبه هاى سربسته و تاريك صدها كيلومتر از لانه هايشان دور كنيم، و هنگام طى اين مسافت راه هاى پر پيچ و خمى را طى نمائيم به محض اينكه آنها را از جعبه بيرون آوريم، مدّت ده تا بيست ثانيه خورشيد را نگاه كرده، بعد مستقيماً به سوى لانه خود پرواز مى كنند. اين موضوع به وسيله آزمايش هاى متعدّد توسط دانشمند معروفى بنام دكتر كرامر، ثابت شده است ...

مى توان روش كار او را بدين طريق تشريح نمود كه مثلًا يك كبوتر شهر هامبورگ مى داند كه خورشيد در فلان ساعت روز در كدام محل قرار دارد. مثلًا اگر او را به «برم» ببرند حيوان مى فهمد خورشيد در آنجا نيم درجه شمالى تر و 25/ 1 درجه شرقى تر قرار دارد، پس براى اينكه به لانه خود در هامبورگ برگردد بايد با در نظر گرفتن خورشيد در شهر هامبورگ در آن واحد به سوى شمال و شرق پرواز كند ...

ولى معلوم نيست هنگامى كه هوا ابر است، و خورشيد پديدار نيست، چگونه آنها راه خود را تشخيص مى دهند؟ تجربه نشان داده كه بيشتر آنها بدون قطب نماى خورشيدى راه خويش را پيدا مى كنند».(1)

به فرض كه اين پرندگان از قطب نماى خورشيدى استفاده كنند؛ مسلّماً تعيين زاويه ها آن هم زاويه هاى بسيار كوچك بدون استفاده از آلت نقاله و زاويه ياب امكان پذير نيست. اينها مسائلى است كه جز در سايه هدايت تكوينى الهى قابل تفسير نمى باشد.

اينها و صدها نوع مانند آن گواه زنده اى است كه در پشت اين دستگاه طبيعت، علم و قدرت بى پايانى است كه هر موجودى را در مسير زندگى خود

ص: 147

هدايت و رهبرى مى كند ... آرى اينها همه نشانه هاى آن بى نشان است.

9- اين سخن را با گفتارى از امام صادق عليه السلام طبق آنچه در حديث توحيد مفضّل آمده است پايان مى دهيم. فرمود:

«اى مفضّل! در خلقت عجيبى كه در چهار پايان قرار داده شده بينديش! آنها مرده هاى خود را همچون انسان ها پنهان مى كنند، و الّا جيفه هاى اين همه حيوانات وحشى بيابان و درندگان و غير آنها كجا است كه ديده نمى شود؟

مقدار كمى نيست كه از نظر پنهان بماند، و اگر كسى بگويد تعداد آنها از انسان ها بيشتر است راست گفته ... اين به خاطر آن است كه هنگامى كه احساس فرا رسيدن مرگ خود مى كنند در مناطقى پنهان مى شوند، و در آنجا مى ميرند! و اگر جز اين بود صحراها از مرده هاى آنها پر مى شد، و هوا را فاسد مى كرد، و موجب انواع بيمارى ها و وبا مى شد. درست نگاه كن، ببين چيزى كه انسان ها با فكر و انديشه انجام مى دهند حيوانات به صورت يك غريزه انجام مى دهند تا انسان ها از آثار سوء آن در امان بمانند.»(1)

ص: 148

ص: 149

2- «او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد و روز را مايه حركت و حيات.»

3- 0 و خواب شما را مايه آرامشتان قرار داديم- و شب را پوششى (براى شما).»

4- « (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه خواب سبكى كه مايه آرامش از ناحيه خدا بود شما را فرو گرفت و آبى از آسمان براى شما فرو فرستاد تا با آن شما را پاك گرداند.»

ص: 150

برنامه هاى يهود است كه شنبه را روز تعطيلى مى دانند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه به اعتقاد يهود خداوند آفرينش جهان را از روز يكشنبه آغاز كرد، و بعد از شش روز آفرينش تمام شد؛ و روز شنبه روز پايان خلقت و استراحت بود. ولى مى دانيم اين از اشتباهات بزرگ يهود است، چرا كه وقتى آسمان و زمين و خورشيد و ماه نبود، روز و هفته اى نيز وجود نداشت؛ و اينكه قرآن مى گويد: «خدا عالم را در شش روز آفريد» منظور شش دوران است.

واژه «سبت» به همين مناسبت به معنى استراحت و راحت نيز آمده است.(1)

***

ص: 151

عميق فرو رود، و در اين مدّت دستگاه هاى بدن بازسازى و آماده تلاش و حركت جديد شوند؟

بدون شك اگر خواب نبود خيلى زود انسان پژمرده و فرسوده و پير و شكسته مى شد. لذا گفته اند: خواب متناسب و آرام رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانى است.

جالب اينكه: در آيه مورد بحث نوم و ابْتِغاءَ فَضْلِ اللَّهِ را در مقابل يكديگر قرار داده؛ و به گفته بعضى از مفسّران اولى نشانه مرگ و دومى نشانه رستاخيز است.

تعبير ابْتغاءَ فَضْلِ اللَّهِ (طلب كردن فضل الهى) اشاره به نكته لطيفى است كه هم تلاش و كوشش انسان را در زندگى مورد توجّه قرار مى دهد، و هم فضل الهى را. يعنى از آميختن اين دو به يكديگر انسان از مواهب جهان بهره مند مى گردد.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه آيه فوق علاوه بر خواب شب، خواب روز را نيز ذكر مى كند مَنا مُكُمْ بِالَّليْلِ وَ النَّهارِ در حالى كه مسلّم است خواب اصولًا مربوط به شب مى باشد و آيات قرآن نيز گواه اين معنى است. ولى گاهى شرائطى در زندگى انسان پيش مى آيد كه مجبور مى شود شب بيدار بماند و روز بخوابد، در سفره هاى شبانه، و در مناطق گرم و سوزان كه فعاليت هاى روز به خاطر گرماى هوا متوقّف مى شود اين معنى كاملًا مشهود است.

در عصر ما كه بسيارى از مؤسّسات صنعتى و درمانى مجبورند تمام شبانه روز را كار كنند و چون تعطيل كردن برنامه ها ممكن نيست كارگران در سه نوبت به كار وادار مى شوند به همين جهت نياز به خواب روزانه از هر وقت ديگر واضح تر به نظر مى رسد.

حال اگر برنامه تنظيم خواب در اختيار انسان نبود و جانشينى خواب روز از شب ميّسر نمى گشت؛ مسلّماً مشكلات بزرگى در زندگى او پيدا مى شد.

***

ص: 152

در دومين آيه بعد از آنكه تصريح مى كند: «خداوند كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد» هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً روى مسأله خواب تكيه كرده؛ مى فرمايد: «خواب را براى شما مايه راحت و آرامش قرار داد» وَ النَّوْمَ سُباتاً

تعبير به هُوَ الَّذِى (او كسى است كه ...) مى تواند اشاره به جنبه توحيدى اين امور باشد كه هر كدام نشانه اى از ذات پاك او است، و يا جنبه بخشندگى نعمت كه انسان ولى نعمت خود را بشناسد، و مسلّماً شناخت ولى نعمت نيز مقدّمه اى براى معرفت او خواهد بود.

جالب اينكه به دنبال آن مى فرمايد: «و روز را نشور و مايه گسترش قرار داد» وَ جَعَلَ النَّهارَ نَشُوراً(1)/

آرى در روشنايى روز روح گسترش پيدا مى كند و انسان كاملًا بيدار مى شود؛ كه بى شباهت به نشور روز قيامت و زنده شدن بعد از مرگ نيست.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به گسترش انسان ها در صحنه زندگى و حركت آنها به سوى مقاصد مختلف حيات باشد؛ و به اين ترتيب با ورود تاريكى شب، شيپور خواب و استراحت نواخته مى شود، و با طلوع آفتاب شيپور بيدارى.

***

در سومين آيه نيز همين معنى با مختصر تفاوتى تكرار شده؛ مى فرمايد: «ما خواب شما را مايه استراحت قرار داديم و شب را لباس»! وَجَعَلْنا نُومَكُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنا اللَّيْلَ لِباساً همان گونه كه لباس، انسان را از انواع خطرات حفظ مى كند و مايه سلامت او است؛ تاريكى شب نيز چنين اثرى دارد.

***

در چهارمين و آخرين آيه مورد بحث- كه از ماجراى جنگ بدر سخن

ص: 153

مى گويد- به اين نكته اشاره مى كند كه يكى از نعمت هاى خدا به مؤمنان در آن شب تاريخى اين بود كه خواب سبكى شما را فرو گرفت و اين خواب از سوى خداوند مايه آرامش جسم و جان شما گرديد اذْ يُغَشِّيْكُمُ النُّعاسُ أَمَنَةً مِنْهُ

اين خواب آرام بخش مخصوصاً بعد از طى آن مسافت نسبتاً طولانى براى آنها سبب تجديد قوا و آمادگى براى جنگ سرنوشت ساز فردا در ميدان بدر بود. جنگى كه به پيروزى چشمگير مسلمانان منتهى شد.

تعبير به «نُعاسْ» (خواب سبك) شايد اشاره به اين است كه در عين استراحت آن چنان خواب عميقى بر آنها مسلّط نشد كه دشمن بتواند از موقعيّت استفاده كرده و بر آنها شبيخون زند. به اين ترتيب اصل آن خواب نعمت بود و كيفيّت آن نيز نعمتى ديگر.

به هر حال آيه فوق نيز تأكيدى است بر تأثير خواب در تمام مراحل، بر روى اعصاب و جسم و جان انسان و تجديد قوا براى تلاش بيشتر و جهاد نيرومندتر.

***

ص: 154

با تمام توضيحات و نظرات و فرضيه هايى كه در اين زمينه ارائه شده هنوز خواب چهره اسرارآميز خود را حفظ كرده است!

از آن عجيب تر مسأله رؤيا يعنى خواب ديدن است كه آن هم مانند خود روح انسان از معمّاهاى بزرگ محسوب مى شود.

البته بحث مشروح پيرامون حقيقت و اسرار اين دو پديده از موضوع بحث ما خارج است؛ زيرا بحث آيات فوق ناظر به منافع فراوان و فوائد بى شمار خواب و جنبه نعمت بودن آن است.

هميشه خواب معتدل دليلى بر سلامت روح و اعصاب انسان است؛ و به همين دليل يكى از مهم ترين سؤالات اطباء از بيماران روانى سؤال از چگونگى خواب آنها است.

در موقع خواب دستگاه هاى اصلى بدن مانند: قلب و ريه تعطيل نمى شوند؛ ولى بسيار آرام تر كار مى كنند و گردش خون در اعضاء ملايم تر مى شود، و فعاليت مغز تقريباً تعطيل مى گردد، عظلات نيز همه آرام مى شوند، و مجموع اين امور سبب مى شود كه آنها فرصت براى نوسازى و بازسازى خويش پيدا كنند.

در پرتو خواب، سموم بدن دفع مى شود، و بسيارى از بيمارى ها درمان مى يابد. روخلين، در كتاب: خواب از نظر پاولف، بحثى تحت عنوان درمان با خواب طولانى آورده است. او تحت اين عنوان مى نويسد:

«بنا به فرضيه «پاولف» خواب عبارت از يك پديده توقّف حفاظتى و تجديد نيرو است؛ و بنابراين از آن مى توان به عنوان يك عامل درمانى در بيمارى هاى مختلف استفاده كرد. تجربيات روزانه نيز نقش درمانى خواب را تأييد مى كند.»

سپس مى افزايد: «خواب عميق و دراز مدّت يكى از علائم بهبود بيمارى است؛ چرا كه بيماران پس از يك بيمارى طولانى براى تجديد قوا و سلامت خود زيادتر از معمول مى خوابند.»

ص: 155

او مى گويد: «در كشور شوروى درمان به وسيله خواب عملًا توسعه بيشترى پيدا كرده و اين طريقه براى اولين بار براى درمان شيزوفرنى (جنون جوانى) كه يكى از بيمارى هاى شايع روانى است به كار برده شده.»

نامبرده در بخش ديگرى از سخنانش مى گويد: «براى درمان بيماران مبتلا به ازدياد فشار خون از طريقه خواب طولانى نتيجه درخشانى گرفته اند ... خواب طولانى كه يك حالت استراحت كامل قشر مخ است نيروى دستگاه عصبى را تجديد، و عمل تنظيم فعاليّت اعضاى داخلى را متعادل مى سازد، و در حالت عمومى انسان اثر مثبت و مساعد مى گذارد.(1)

آرى آن كس كه انسان را براى تلاش و فعاليّت سالم آفريد، تمام وسائل آن را در اختيار او قرار داد كه يكى از آنها نظام خواب و بيدارى است؛ نظامى كه نشانه حكمت و تدبير حق در آن كاملًا نمايان است.

ص: 156

ص: 157

و نظم و حساب حاكم بر آن از سوى ديگر، پرده از روى قدرت و علم بى انتهايى بر مى دارد كه در آفرينش آن، دست داشته است.

با اشاره بالا اكنون به اتفاق يكديگر به آيات زير گوش جان فرا مى دهيم:

1- انَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَاياتٍ لِاؤُلى اْلأَلْبابِ(1)

2- انَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ ... لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُوْنَ(2)

3- وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ انَّ فى ذلِكَ لَاياتٍ لِلْعالِميْنَ(3)

4- انَّ فى السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ لَاياتٍ لِلَّمْمِنينَ(4)

5- خَلَقَ اللَّهُ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ بِالْحَقِّ انَّ فى ذلِكَ لَايَةً لِلْمُؤْمِنيْنَ(5)

6- انَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِىْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ فى سِتَّةِ أَيْامٍ ثُمّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَما مِنْ شَفِيْعٍ الَّا مِنْ بَعْدِ اذْنِهِ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوْهُ أَفَلا تَذَكَّرُوْنَ(6)

7- وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَيَقُوْلُنَّ اللَّهُ فَأَنّى يُؤْفَكُوْنَ(7)

8- لَخَلْقُ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ الناَّسِ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُوْنَ(8)

9- قالَتْ رُسُلُهُمْ أفِى اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّمواتِ وَ

ص: 158

اْلَارْضِ(1)

10- وَالسَّماءَ بَنَيْناها بِايْدٍ و انَّا لَمُوْسِعُوْنَ- وَ اْلأرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدوُنَ(2)

11- وَجَعَلْنا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوْظاً وَ هُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضُوْنَ(3)

12- اللَّهُ الَّذِىْ رَفَعَ السَّمواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ(4)

ترجمه:

1- «مسلّماً در آفرينش آسمان ها و زمين و آمد و شد شب و روز نشانه هاى (روشنى) براى صاحبان مغز است.»

2- «در آفرينش آسمان ها و زمين و آمد و شد شب و روز ... نشانه هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى انديشند.»

3- «و از آيات او آفرينش آسمان ها و زمين و تفاوت زبان ها و رنگ هاى شماست، در اين نشانه هايى است براى عالمان.»

4- «بدون شك در آسمان ها و زمين نشانه هاى فراوانى است براى اهل ايمان»

5- «خداوند، آسمان ها و زمين را به حق آفريد، در اين آيتى است براى مؤمنان.»

6- «پروردگار شما خداوندى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت و به تدبير كار (جهان) پرداخت، هيچ شفاعت كننده اى جز به اذن او وجود ندارد، اين است خداوند پروردگار

ص: 159

شما پس او را پرستش كنيد، آيا متذكر نمى شويد؟!»

7- «هرگاه از آنها بپرسى چه كسى آسمان ها و زمين را آفريده، و خورشيد و ماه را مسخر كرده است؟ مى گويند «اللَّه»، پس با اين حال چگونه (از عبادت خدا) منحرف مى شوند؟!»

8- «آفرينش آسمان ها و زمين از آفرينش انسان ها مهمتر است ولى اكثر مردم نمى دانند.»

9- «رسولان آنها گفتند: آيا در خدا شك است؟! كسى كه آسمان ها و زمين را آفريده؟!»

10- «ما آسمان را با قدرت بنا كرديم و همواره آن را وسعت مى بخشيم- و راه گسترديم و چه خوب گستراننده ايم!»

11- «و آسمان را سقف محفوظى قرار داديم، ولى آنها از آيات آن روى گردانند!»

12- «خداوند همان كسى است كه آسمان را- بدون ستونى كه قابل رؤيت باشد- آفريد، سپس بر عرش استيلا يافت (و زمام تدبير جهان را به دست گرفت) و خورشيد و ماه را مسخر ساخت.»

ص: 160

اين جهت كه مطلبى را كه واقعيّت ندارد در ذهن خود يا در فكر شنونده ايجاد مى كند.)

ابن منظور در لسان العرب مى گويد: «خلق» در كلام عرب، به معنى ابداع چيزى است بدون هيچ سابقه قبلى.

به اين ترتيب، «خلق» گرچه در اصل به معنى تقدير و اندازه گيرى، يا تنظيم و صاف كردن اشياء بوده، ولى بعداً به همين مناسبت در معنى ابداع و ايجاد، و تغيير صورت اشياء به كار رفته است؛ به طورى كه الآن اين معنى از آن متبادر مى شود.

«سَماءْ» به گفته ارباب لغت به معنى چيزى است كه در بالا قرار گرفته؛ و لذا بعضى معتقدند جنبه نسبى دارد و لذا ممكن است يك شى ء نسبت به شى ء ديگر آسمان، و نسبت به شى ء ثالث زمين باشد، و «اسم» نيز از همين مادّه مشتق شده؛ چرا كه اسم گذارى سبب بلندى و اهميّت مسمّى مى شود.

به گفته نويسنده كتاب التحقيق، «سماء» گاهى محسوس و مادّى است؛ مانند:

أَنْزَلَ مِنَ السّماءِ ماءاً: «خداوند از آسمان آبى فرستاد» و گاه معنوى است؛ مانند: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ: «ما نگاه هاى انتظارآميز تو را به آسمان مى بينيم»(1)

ابن منظور نيز در لسان العرب مى گويد: «سُمُوّ» به معنى بلندى و علو است.(2)

بنابراين «سماء» تنها به معنى آسمان نيست؛ بلكه به معنى هرگونه بلندى و علو و ارتفاع است. ولى در آياتى كه براى اين بحث انتخاب شده عموماً به معنى آسمان آمده است.

«أرْض» در اصل به قسمت پائين هر چيزى گفته مى شود در مقابل «سماء» كه قسمت بالاى هر چيز است. اين سخن را مقاييس اللّغه گفته، و راغب در تعبير

ص: 161

مشابهى مى گويد: «ارض» جرمى است كه در مقابل آسمان قرار دارد، و پائين هر چيزى را «ارض» تعبير مى كنند.

در كتاب التحقيق آمده است كه «ارض»، اطلاقات مختلفى دارد كه بعضى از بعض ديگر گسترده تر است. به مسكن و محل و قريه و شهر و مملكت و كره زمين و آنچه در زير آسمان است و حتى آنچه در عالم جسم و تحت عالم ارواح قرا گرفته، به هريك از اينها «ارض» گفته مى شود، و در اين مفاهيم دو قيد ملحوظ است، پائين بودن و در مقابل بالا قرار گرفتن.

«ارَضَة» (بر وزن حَدَقه) به معنى موريانه است كه از زمين بر مى خيزد و چوب را مى خورد.

جالب اينكه يكى از معانى «ارْض»، بيمارى زكام، و ديگرى لرزه است. (شايد از اين جهت كه اين بيمارى ها انسان را بسترى و زمين گير مى كند.)(1)

ص: 162

روز ببينند.

جالب اينكه در حديث معروفى كه در بسيارى از تفاسير در ذيل آيه آمده است، مى خوانيم: شبى از شب ها پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در منزل عايشه به استراحت پرداخت، هنوز بدنش آرام نگرفته بود، كه از جا برخاست لباس پوشيد و وضو گرفت و مشغول نماز شد، و آنقدر در نماز در آن حال جذبه معنوى اشك ريخت كه قسمت جلو لباسش تر شد. بعد سر به سجده نهاد، و چندان گريست كه زمين از اشك چشمش مرطوب گشت، و همچنان تا طلوع صبح منقلب و گريان بود. هنگامى كه بلال مؤذّن مخصوص پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم او را به نماز صبح خواند، حضرت را گريان ديد؛ عرض كرد: اى رسول خدا! چرا گريه مى كنى در حالى كه مشمول لطف و عفو خدا هستى؟

فرمود: آيا من بنده شاكر خدا نباشم؟ چرا نگريم؟ در حالى كه در اين شب آيات تكان دهنده اى بر من نازل شد. سپس آيه فوق از سوره آل عمران و چهار آيه پشت سر آن را تلاوت فرمود، و در پايان افزود: «وَيْلٌ لِمَنْ قَرَأَها وَلَمْ يَتَفَكَّرْ فِيْها»: «واى به حال آن كس كه آنها را بخواند و در آنها انديشه نكند.»(1)

درست است كه هركس از مشاهده آسمان ها و اجرام سماوى به آياتى از حق پى مى برد؛ ولى صاحبان مغزها و انديشه هاى ژرف بهره اى فراتر از اينها مى برند. آنها در جاى جاى آسمان آثار قدرت خدا را مى بينند؛ و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هم در آفرينش هر منظومه، هر كهكشان و در حركات منظّم و عجيب آنها اسرارى مى خواند كه غير اولى الالباب نمى خوانند.

جالب اينكه در آيه دوّم به جاى «اولوا اْلألْبابِ»، «قَوْمٌ يَعْقِلُوْنَ» (جمعيّتى كه تعقّل مى كنند) و در آيه سوّم «عالِمين» (دانشمندان) و در آيه چهارم و پنجم «مؤمنين» ذكر شده است.

در حقيقت همين گونه است كه هريك از صفات فوق (انديشه هاى

ص: 163

نيرومند، داشتن تعقّل، علم، و ايمان) زمينه اى براى معرفت بيشتر و آگاهى از آيات الهى است، همانگونه كه در بحث منابع و زمينه هاى معرفت در جلد اول اين تفسير مشروحاً ذكر شده است.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه قرآن «أُوْلُوا اْلأَلْباب» را كه با مشاهده آفرينش آسمان ها و زمين، درهاى معرفت و شناسائى خداوند به روى آنها گشوده مى شود؛ چنين معرفى مى كند: الَّذِيْنَ يَذْكُرُوْنَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوْداً وَ عَلَى جُنُوْبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُوْنَ فى خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا: «آنها كسانى هستند كه خدا را در حال ايستاده، و نشسته، و هنگامى كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند، و در آفرينش آسمان و زمين مى انديشند، و مى گويند پروردگار! اينها را بيهوده نيافريده اى»؟(1)

يعنى از يك سو ذكر خدا، و از سوى ديگر انديشه، و از سوى سوّم توجّه به هدف آفرينش، آنها را به عظمت پروردگار رهنمون مى گردد. بنابراين دانشمندان بزرگ علوم طبيعى كه تمام اين ريزه كارى ها را مى بينند و به خدا راه نمى يابند، به خاطر آن است كه تنها در مطالعه معلول و مخلوق متوقّف مى شوند و ذكر و فكرى در باره علّت العلل و خالق و هدف آفرينش ندارند.

***

در آيه دوّم، مسأله آفرينش آسمان ها و زمين را همچون آيه اول در كنار اختلاف ليل و نهار،- يعنى آمد و شد شب و روز يا تفاوت تدريجى اين دو در فصول سال- قرار داده است؛ كه اين خود يكى از پديده هاى مهم آسمانى و زمينى است و چنان نظام دقيقى بر اين پديده، حاكم است كه از ساليان دراز، پيش از وقوع آنها مى توان لحظه دقيق طلوع و غروب آفتاب، و اندازه دقيق شب و روز را در هر فصل و هر موقع از سال، و براى هر نقطه از نقاط روى زمين، تعيين كرد؛ و مى دانيم هر جا نظم دقيقى است، علم و عقل و دانش مهمّى، پشت سر آن قرار دارد.

ص: 164

***

در آيه سوّم در كنار آفرينش آسمان ها و زمين كه از آيات آفاقى است مسأله اختلاف زبان ها و رنگ ها را قرار داده كه از آيات انفسى است. مى فرمايد: «از نشانه هاى او آفرينش آسمان و زمين و اختلاف زبان ها و رنگ هاى شماست» وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافُ الْسَنِتِكُمْ وَ الْوانِكُم

اختلاف زبان ها و رنگ ها خواه به معنى تفاوت زبان هايى باشد كه انسان به آن تكلّم مى كنند، و تفاوت رنگ چهره هاى آنها، و خواه به معنى آهنگ صداها و الوان زندگى و تفكّر و ذوق و سليقه و استعداد آنها، يا هر دو؛ اين تنوّع عجيب كه سبب شناسائى مردم از يكديگر، و خالى نماندن هيچ يك از پست هاى اجتماعى مى شود، با نظام دقيقى كه بر آن حاكم است، از نظام عجيبى كه بر آسمان ها و زمين حكومت مى كند جدا نيست، و همه با هم پيوند دارد، و همه دليل ذات اقدس خداوند عالم و قادرند.

***

آيه چهارم و پنجم فقط به آفرينش آسمان و زمين اشاره مى كند و آن را از آيات حق مى شمرد؛ چرا كه بدون هرگونه ضميمه اى اين خلقت بزرگ خود از آيات روشن خدا است. منتهى در آيه پنجم روى مسأله قانون مندى و هدف دار بودن اين آفرينش تكيه كرده و با تعبير «بالحقّ» آن را مشخّص مى سازد.

***

در آيه ششم مطلب تازه اى مطرح شده، و آن آفرينش آسمان ها و زمين در شش روز است؛ مى فرمايد: «پروردگار شما همان كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد»: انَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِىْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ اْلأَرضَ فِى سِتَّةِ أَيْامٍ

آفرينش آسمان ها و زمين در شش روز، در هفت آيه از قرآن مجيد مطرح شده است؛(1) و اين نشان مى دهد كه قرآن توجّه و عنايت مخصوصى به مسأله

ص: 165

آفرينش تدريجى اين جهان- كه خود دليل ديگرى بر عظمت خالق است- دارد.

گرچه بعضى از ماترياليست هاى ناآگاه بر اثر عدم توجّه به معنى «يوم» روز اينگونه آيات را به باد انتقاد يا سخريه گرفته اند؛(1) و گمان كرده اند «يَوْم» در اينجا به معنى سفيدى روز، يا بيست و چهار ساعت است، در حالى كه همه مى دانند كه روز به اين معنى مولود گردش زمين و تابش آفتاب است، و در آن هنگام كه زمين و آسمانى وجود نداشت، شب و روز به اين صورت مفهومى نداشت.

آنها از اين نكته غافل اند كه «يَوْم» و معادل آن «روز» در فارسى يا در لغات ديگر از نظر مفهوم و استعمالات روز مرّه معانى مختلفى دارد؛ از جمله به معنى دوران است، خواه اين دوران كوتاه باشد يا فوق العاده طولانى، چنانكه راغب در كتاب مفردات كه از متون معروف لغت است مى گويد: «الْيَومُ يُعَبَّرُ بِهِ عَنْ وَقْتِ طُلُوعِ الشَّمْسِ الى غُرُوبِها، وَ قَدْ يُعَبَّرُ بِهِ عَنْ مُدَّةٍ مِنَ الزَّمانِ أىَّ مُدَّةٍ كانَتْ»: «روز به معنى وقت طلوع آفتاب تا غروب است، ولى گاهى به معنى مدتى از زمان- هر مقدار بوده باشد- به كار مى رود.»

در استعمالات روزانه نيز مى گوئيم: يك روز مردم براى مسافرت سوار بر حيوانات مى شوند، و امروز بر وسائل نقليه سريع السير. در حالى كه هر كدام از اين دو تعبير (يكروز و امروز) اشاره به يك دوران طولانى است؛ و در حديث معروف اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «وَ اعْلَمْ بِانَّ الدَّهْرَ يَوْمانِ: يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ» «بدان تمام عمر دنيا دو روز است: يك روز به نفع تو است، و روزى به زيان تو.»(2)

ص: 166

حتى در بعضى از تعبيرات، تمام دنيا به عنوان يك روز و تمام آخرت به عنوان يك روز شمرده شده. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «وَ انَّ الْيَوْمَ عَمَلٌ بِلاحِسابٍ، وَ غَداً حِسابٌ وَ لا عَمَلٌ» «امروز روز عمل است نه حساب، و فردا روز حساب است و نه عمل» شعر معروف كليم كاشانى نيز تعبير لطيفى در اين زمينه است:

بدنامى حيات دو روزى نبود بيش آن هم كليم با تو بگويم چسان گذشت؟

يك روز صرف بستن دل شد به اين و آن روز دگر به كندن دل ز اين و آن گذشت

به اين ترتيب، منظور از آفرينش آسمان و زمين در شش روز، شش دوران است، كه هريك از اين دوران ها ممكن است ميليون ها يا ميلياردها سال طول كشيده باشد؛ و واضح است كه از نظر علمى هيچ دليلى برخلاف اين عدد در دست نداريم.(1)

اين دوران هاى شش گانه احتمالًا به ترتيب زير بوده است:

1- روزى كه همه جهان به صورت توده واحد فوق العاده عظيمى از گازها بود، و به دور خود گردش مى كرد.

2- دورانى كه توده هاى عظيمى از آن جدا شد، و بر محور توده مركزى به گردش در آمد.

3- دوران ديگرى كه بعضى از اين توده ها نيز بر اثر حركت دورانى، منظومه هايى تشكيل دادند همچون منظومه شمسى ما.

4- دورانى كه زمين، سرد و آماده حيات گرديد، و آب هاى روى آن نمايان گشت و درياها تشكيل شد.

5- دورانى كه زمين، سرد و آماده حيات گرديد، و آب هاى روى آن نمايان گشت و درياها تشكيل شد.

ص: 167

6- دورانى كه حيوانات و سپس انسان در روى زمين آشكار شدند.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه در هشت آيه اى كه آفرينش زمين و آسمان ها را در شش روز بيان مى كند؛ در چهار مورد تنها اشاره به آفرينش زمين و آسمان در شش روز شده است،(1) و در سه مورد آفرينش آسمان و زمين و آنچه در ميان آنها است.(2) و تنها در يك مورد، اشاره اجمالى به تقسيم اين شش دوران شده؛ دو دوران براى آفرينش آسمان ها، دو دوران براى آفرينش زمين، و دو دوران براى پيدايش گياهان و حيوانات الَّذِىْ خَلَقَ الأَرْضَ فى يَوْمَيْنِ ... وَ قَدَّرَ فِيْها أَقْواتَها فى أَرْبَعَةِ أَيّامٍ(3)/

بنابراين، دوران شش گانه فوق مربوط به آفرينش آسمان ها و زمين و موجودات مختلف آنها است.

براى توضيح بيشتر در اين زمينه به تفسير نمونه ذيل آيه فوق مراجعه فرمائيد. (جلد 6، صفحه 200 و جلد 20، صفحه 222 ذيل آيه 54 سوره اعراف و آيه 10 سوره فصّلت)

***

هفتمين آيه مورد بحث مى گويد: اين معنى حتى براى بت پرستان مسلّم است كه آفريننده آسمان ها و زمين و تسخير كننده خورشيد و ماه تنها خدا است. آنها نيز مى فهمند كه اين عالم عظيم و نظام عجيب نمى تواند مخلوق بت ها باشد؛ بلكه وجدانشان حاكم است كه مخلوق خداوندى است عالم و قارد. وَلَئَنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَيَقُوْلُنَّ اللَّهُ

بنابراين نه تنها دانشمندان و انديشمندان با مطالعه اسرار آفرينش به ذات پاك او پى مى برند كه حتى بت پرستان بى سواد هم از مشاهده اين نظام اجمالًا به ذات پاك اش آشنا مى شوند؛ هر چند عملًا بر اثر خرافات در وادى شرك سر

ص: 168

گردانند.

***

هشتمين آيه گرچه به قرينه آيات بعد از آن، ناظر به مسأله رستاخيز و قيامت است و مى گويد: كسى كه قادر است آسمان ها و زمين را با اين همه عظمت بيافريند، قدرت بر زنده كردن مردگان را بعد از مرگ نيز دارد؛ چرا كه آفرينش آسمان و زمين از آفرينش انسان برتر است.

ولى با اين حال دليل روشنى نيز بر مسأله خداشناسى است؛ زيرا وجود انسان بلكه حتى يك عضو از اعضاى بدن او مانند: چشم و گوش، بلكه حتّى ساختمان يك سلّول از اين اعضاء با آن همه پيچيدگى و رموز و اسرار و نظامات مى تواند آيه روشنى از آيات حقّ باشد. بنابراين آفرينش آسمان و زمين كه از آفرينش انسان، برتر و بالاتر است دليل روشن ترى بر عظمت او خواهد بود لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ أكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ

درست است كه اگر خلقت انسان با هر جزء از اجزا در اين عالم مقايسه شود خلقت او برتر است؛ ولى مسلّما اگر با كل آسمان هاى پهناور و زمين مقايسه شود خلقت آنها برتر است.

جالب اينكه قرآن مجيد اين سخن را زمانى بيان كرد كه انسان ها- مخصوصاً در آن محيط عقب افتاده حجاز- خبرى از عظمت آسمان ها نداشتند؛ تا آنجا كه شايد آسمان را سقفى نيلگون در نزديكى خود مى پنداشتند كه ميخ هاى نقره اى ستارگان بر آن كوبيده شده!

آرى امروز مفهوم عميق اين آيه را ما به خوبى درك مى كنيم؛ چرا كه دانشمندان با تلسكوپ هاى عظيم به اين آسمان پهناور نگريسته و عجائب حيرت انگيزى از عظمت و نظام حاكم بر آن را براى ما به ارمغان آورده اند، و از كجا معلوم كه آنچه را آنها امروز مى بينند عشرى از اعشار عظمت اين عالم هم نباشد، و شايد فردا اين حقيقت بر ملا گردد؛ و ظاهراً به همين دليل در پايان آيه

ص: 169

مى فرمايد: «ولى اكثر مردم نمى دانند» وَلكِنَّ أَكْثَرَ الناّسِ لا يَعْلَمُوْنَ(1)

***

در نهمين آيه يك دوره درس توحيد و خداشناسى در يك استفهام انكارى جمع شده است؛ مى گويد: «آيا در وجود خداوندى كه خالق و شكافنده آسمان و زمين است شك و ترديد وجود دارد؟»: أَفِى اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ

جالب اينكه «فاطر» در اصل به معنى شكافنده است و به كار گرفتن اين تعبير يا به خاطر اين است كه به هنگام خلقت آسمان ها و زمين گوئى پرده تاريك عدم شكافته شد، و نور هستى و وجود آسمان ها و زمين آشكار گشت، و يا اشاره به چيزى است كه امروز در ميان دانشمندان فلكى معروف است كه تمام اين كرات و منظومه ها روز نخست به صورت يك توده بزرگ به هم پيوسته بود كه بر اثر حركت به دور خود و نيروى گريز از مركز شكافته شد، و قطعاتى از آن به خارج پرتاب گشت و منظومه ها و كهكشان ها و ثوابت و سيّارات به وجود آمد.(2) به هر حال مخاطب در اين آيه خواه مشركان باشند، و يا منكران وجود خدا، و يا هر دو؛ اين حقيقت از آيه استفاده مى شود كه دقت در آفرينش آسمان و زمين كافى است كه هرگونه شك و ترديد را در وجود خداوند و وحدانيت و قدرت او از دل انسان برچيند.

ص: 170

***

در دهمين آيه، به يكى ديگر از ويژگى هاى آسمان و زمين اشاره كرده؛ مى فرمايد: «ما آسمان را با قدرت بنا كرديم»: والسَّماءَ بَنَيْناها بِأَيدٍ

آفرينش چنين عواملى بزرگ مسلّماً قدرتى در خور آن لازم دارد، كه تنها قدرت خداوندى است.

بعد مى افزايد: «ما پيوسته آن را وسعت مى دهيم» وَ انّا لَمُوسِعُوْنَ

گرچه جمعى از مفسّران، آن را به معنى توسعه ارزاق از طريق نزول باران ها و مانند آن دانسته اند؛(1) ولى به نظر مى رسد آيه معنى بسيار مهم تر و دقيق ترى دارد كه امروز براى دانشمندان ثابت شده، و پرده از يكى ديگر از معجزات علمى قرآن برداشته است؛ و آن اينكه جهان پيوسته در حال گسترش است، و ستارگان و منظومه ها و كهكشان ها به سرعت از هم فاصله مى گيرند.

يكى از دانشمندان معروف به نام: ژرژ گاموف، در كتاب خود (آغاز و انجام جهان) چنين مى نويسد: «فضاى جهان كه از ميلياردها كهكشان تشكيل يافته؛ در يك حالت انبساط سريع است. حقيقت اين است كه جهان ما در حال سكون نيست؛ بلكه انبساط آن مسلّم است، پى بردن به اينكه جهان ما در حال گسترش است، كليد اصلى را براى گنجينه معمّاى جهان شناسى آماده مى كند؛ زيرا اگر امروز جهان در حال انبساط و گسترش باشد، لازم مى آيد كه زمانى در حال انقباض بسيار شديد بوده است.»(2)

عجب اينكه اين گسترش به قدرى سريع انجام مى گيرد كه به گفته فرد هويل، در كتاب مرزهاى نجوم: «تندترين سرعت عقب نشينى كرات كه تاكنون اندازه گيرى شده نزديك به 66 هزار كيلومتر در ثانيه است ... عكس هايى كه از آسمان برداشته شده آشكارا اين كشف مهم را نشان مى دهد كه فاصله كهكشان هاى دور دست، بسيار سريع تر از كهكشان هاى نزديك، افزايش مى يابد!»(3)

چه نيروى عظيمى بايد پشت سر اين كرات و منظومه هاى فوق العاده بزرگ

ص: 171

باشد كه آنها را با اين سرعت كم نظير از مركز جهان دور كند؛ بى آنكه بر اثر اين حركت از هم متلاشى گردد.

سپس به زمين، اشاره كرده؛ مى گويد: «ما آن را گسترديم، و چه خوب گستراننده اى هستيم.»

تعبير به «فَرْش» از يك سو، و «ماهِد» از مادّه «مهد» از سوى ديگر، اشاره به تغييرات زيادى است كه از آغاز پيدايش زمين حاصل شده، و آن را آماده براى زندگى انسان ها ساخته، و همچون گاهواره يا بستر استراحت قرار داده است.

(توجّه داشته باشيد، «مهد» به معنى گاهواره يا هر محلّى است كه براى استراحت كودك آماده مى كنند.)

اينها همه نشانه هايى از آن علم و قدرت لايزال است.

***

در يازدهمين آيه تعبير تازه اى درباره آفرينش آسمان مى خوانيم؛ مى فرمايد: «ما آسمان را سقف محفوظى قرار داديم»: وَجَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوْظاً

آيا آسمانى به شكل سقف در جهان وجود دارد كه محفوظ از نفوذ موجودات خارجى است؟ آرى آسمان در اينجا مى تواند اشاره به كره هوا باشد كه گرداگرد زمين را فرا گرفته، و ضخامت آن صدها كيلومتر است. اين قشر كه از هواى فشرده و لطيف و ساير گازها تشكيل شده و به صورت سقف مدوّرى اطراف كره زمين را گرفته به قدرى قدرتمند و محكم است كه به گفته بعضى از دانشمندان به اندازه يك سقف فولادين به ضخامت ده متر مقاومت دارد! و نه تنها مانع نفوذ اشعه هاى مرگبار كيهانى مى شود؛ بلكه جلو سنگ هاى آسمانى را كه پيوسته به سوى كره زمين جذب مى شود مى گيرد؛ زيرا آنها با سرعتى كه دارند با اين قشر هوا برخورد مى كنند، هم ترمز نيرومندى روى حركت آنها مى شود و هم اين برخورد باعث آتش گرفتن و سوختن آنها مى گردد.

حال فكر كنيد اگر اين قشر عظيم هوا نبود و ساكنان زمين در هر شبانه روز

ص: 172

در معرض بمباران ميليون ها سنگ كوچك و بزرگ آسمانى بودند؛ چه وضعى پيدا مى شد؟ آيا آرامشى در گاهواره زمين وجود داشت؟ آيا نام «مهد» و بستر استراحت شايسته آن بود؟

بد نيست اين سخن را از زبان يك دانشمند معروف به نام فرانك آلن، بشنويد. او در كتاب خود (نجوم براى همه) مى گويد: «جوّى كه از گازهاى نگاهبان زندگى بر سطح زمين تشكيل شده، آن اندازه ضخامت و غلظت دارد (در حدود هشتصد كيلومتر!) كه بتواند همچون زرهى زمين را از شرّ مجموعه مرگبار بيست ميليون سنگ هاى آسمانى در روز كه با سرعتى حدود 50 كيلومتر در ثانيه! به آن برخورد مى كنند در امان نگاهدارد.»(1)

درست است كه وزن بعضى از اين شهاب ها كه به سوى زمين سرازير مى شود به اندازه يك هزارم گرم است؛ ولى نيروى حاصل از آن بر اثر سرعت فوق العاده معادل نيروى ذرّات بمب اتمى است! ... البته گاهى حجم و سنگينى بعضى از شهاب ها به قدرى زياد است كه از اين قشر گذشته و به سطح زمين اصابت مى كند. از جمله شهاب هايى كه از چنگال غلاف بخارى نامبرده عبور كرده و به زمين رسيد شهاب عظيم و معروف سيبرى است كه در سال 1908 ميلادى به زمين اصابت كرد؛ و قطر آن به اندازه اى بود كه حدود 40 كيلومتر زمين را اشغال كرد، و باعث ويرانى زيادى شد. (گويا خداوند به اين وسيله اخطار مى دهد كه فكر كنيد اگر بنا بود همه روزه شما به وسيله سنگ هاى آسمانى بمباران شويد چه وضعى داشتيد.)

حتى اگر جوّ اطراف زمين وجود داشت اما از آنچه هست رقيق تر بود به گفته نويسنده. كتاب راز آفرينش (كرسى موريسن): «هر روز چند ميليون عدد از اجرام سماوى و شهاب هاى ثابت به آن اصابت مى كرد.» (و كره زمين جايى براى زندگى نبود.)(2)

ص: 173

البته فراموش نكنيد كه برخورد اشعّه مرگبار كيهانى به زمين در صورت عدم وجود اين سقف محفوظ آثار مخرب اش بيش از خطرات اين سنگ ها است؛ و شايد روى همين جهات است كه در پايان آيه مى فرمايد «آنها (كافران) از نشانه هاى خدا در زمين روى گردانند» وَ هُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضوْنَ

***

در دوازدهمين و آخرين آيه، باز به يكى ديگر از ويژگى هاى آسمان ها اشاره مى كند كه از معجزات علمى قرآن مجيد است؛ مى گويد: «خداوند همان كسى است كه آسمان ها را بدون ستونى كه بتوانيد مشاهده كنيد برپا داشته است»:

اللَّهُ الَّذِىْ رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرٍ عَمَدٍ تَرَوْنَها

اين تعبير نشان مى دهد كه آسمان ها، ستونى دارد اما قابل مشاهده نيست! اين ستون نامرئى، چه چيزى جز تعادل قانون جاذبه و دافعه (نيروى گريز از مركز) مى تواند باشد؟ آرى اين تعادل جاذبه و دافعه، يك ستون فوق العاده نيروند اما نامرئى است كه تمام كرات منظومه شمسى و ساير منظومه ها را در مدارشان محكم برپا داشته، و مانع از آن مى شود كه بر يكديگر سقوط كنند، و يا چنان از هم دور شوند كه نظام آنها از همه گسسته شود.

توجّه داشته باشيد كه «عَمَد» (بر وزن صَمَد) اسم جمع از مادّه «عمود» به معنى ستون است؛ و اگر قرآن مى خواست بگويد: آسمان ها ستون ندارد؛ كافى بود بفرمايد: رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ، ولى اضافه جمله تَرَوْنَها دليل روشنى است بر اينكه منظور نفى ستون هاى مرئى است؛ و لازمه آن، اثبات ستون نامرئى است.

لذا در حديث معروفى از امام على بن موسى الرّضا عليه السلام مى خوانيم كه در برابر بعضى از بى خبران كه مى گفتند: آسمان ها ستون ندارد، امام فرمود:

«سُبْحانَ اللَّهِ أَليْسَ اللَّهُ يَقُوْلُ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»: «عجيب است مگر خداوند نمى فرمايد:" بدون ستونى كه قابل مشاهده است؟"»، آن شخص مى گويد:

«آرى» امام عليه السلام بلافاصله مى فرمايد: «ثَمَّ عَمَدٌ وَلكِنْ لا تَرَوْنَها» «پس در آنجا

ص: 174

ستونى است ولى شما آن را نمى بينيد.»(1)

همين معنى تحت عنوان «عَمُودٌ مِنْ نُوْرٍ»: «ستونى از نور» در حديث جالب ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده است؛ آنجا كه مى فرمايد:

«هذِهِ النُّجُومُ الَّتى فِى السَّماءِ مَدائِنُ مِثْلُ الْمَدائِنِ الَّتِى فِى اْلأَرْضِ مَرْبُوطَةٌ كُلُّ مَدِيْنَةٍ الى عَمُودٍ مِنْ نُوْرٍ»: «اين ستارگانى كه در آسمان اند، شهرهايى همچون شهرهاى روى زمين اند، كه هر شهرى از آن با شهرى ديگر با ستونى از نور، مربوط است.»(2)

جالب اينكه در تفاسير قدماء و پيشينيان- كه قانون جاذبه و دافعه نيز مشخّص نبوده- جمعى آيه را همانگونه كه در بالا ذكر كرديم، تفسير كرده اند؛ كه مضمون آيه وجود ستون نامرئى براى آسمان ها است، هرچند بعضى از اين ستون نامرئى به قدرت خدا، تعبير كرده اند.(3)

به هر حال، اين يكى از نشانه هاى بزرگ خداوند است كه با اين ستون هاى نيرومند نامرئى و نظاماتى كه بر قانون جاذبه و دافعه حكمفرما است؛ كرات آسمانى را برپا داشته، كه اگر كمترين تغييرى در اين موازنه پيدا شود، و تعادل آنها به هم بخورد، يا با شدّت به يكديگر، برخورد مى كنند و متلاشى مى شوند، و يا به كلّى، دور مى شوند و رابطه آنها از هم گسسته مى شود.

***

ص: 175

مى دهد.(1) ولى همين دوازده آيه را كه از ميان آنها به عنوان عصاره برگزيده و در بالا آورديم؛ مى تواند در اين بحث، (بحث خداشناسى) و نشانه هاى وجود او در اين عالم بزرگ، راهگشاى ما باشد؛ و نشان دهد در اين آفرينش عظيم به راستى نشانه هاى فراوانى براى رهروان راه حق است كه با مطالعه اين كتاب بزرگ پر از اسرار مى توانند هر روز به او نزديك و نزديك تر شوند، و پيمانه قلب و روح خود را از عشق او لبريز و لبريزتر كنند، و پيوسته اين جمله قرآنى را تكرار نمايند: رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا: «خداوندا اين جهان وسيع و پهناور را باطل و بيهوده نيافريدى!»

***

ص: 176

صد ميليون ميليارد مى شود يعنى مجموعه كرات اين كهكشان، اين مقدار برابر كره زمين ما حجم دارد!

اگر به اين حساب، حساب ديگرى را افزون كنيم كه طبق آخرين تحقيقات دانشمندان حداقل يك ميليارد كهكشان در اين عالم كشف شده! در اينجا عقل و دانش بشرى با تحيّر وصف ناپذير اعتراف مى كند كه عظمت و بزرگى از آن خداوندى است كه اين عالم بى نهايت بزرگ را آفريده است. (يك بار ديگر اعداد فوق را مطالعه كرده، در عظمت آن بينديشيد.)

تازه اين اعداد و ارقام، مربوط به ميزان علم و آگاهى بشر در حال حاضر است؛ و معلوم نيست در آينده چه عوالم جديدى كشف شود.

در اينجا شهادت رصدخانه: پالومار، درباره عظمت آسمان ها، بسيار جالب است؛ آنجا مى گويد:

«تا وقتى دوربين (عظيم) رصدخانه پالومار ساخته نشده بود؛ وسعت دنيايى كه به نظر ما مى رسيد بيش از پانصد سال نورى نبود (منظور از سال نورى، مقدار فاصله اى است كه نور با سرعت سيصد هزار كيلومتر در ثانيه، در يك سال مى پيمايد؛ و سيصد هزار كيلومتر در ثانيه يعنى بيش از هفت بار گردش كردن دور كره زمين در يك چشم برهم زدن)

ولى اين دوربين، وسعت دنياى ما را به هزاران ميليون سال نورى رساند، و در نتيجه ميليون ها كهكشان جديد كشف شد كه بعضى از آنها هزاران ميليون سال نورى با ما فاصله دارد، ولى بعد از فاصله هزار ميليون سال نورى، فضاى عظيم و مهيب و تاريكى به چشم مى خورد كه هيچ چيز در آن ديده نمى شود ...

امّا بدون ترديد در آن فضاى مهيب و تاريك صدها ميليون كهكشان وجود دارد كه دنيايى كه در سمت ما است با جاذبه آن كهكشان ها نگهدارى مى شود، و به نظر مى رسد كه تمام اين دنياى عظيمى كه ما مى بينيم جز ذرّه كوچك و بى مقدار از يك دنياى عظيم تر نيست؛ و هنوز اطمينان نداريم كه در آن سوى دنياى دوم، دنياى ديگرى نباشد!»(1)

ص: 177

ص: 178

ماه و خورشيد را محاسبه و اندازه گيرى كنند؛ و اين نيست مگر به خاطر نظم دقيق حركات آنها.

ج: همانگونه كه قبلًا اشاره شد؛ نيروى جاذبه، كرات آسمانى را به سوى يكديگر جذب مى كند؛ ولى نيروى دافعه كه از حركت دورانى حاصل مى شود، و نيروى گريز از مركز نام دارد، آنها را از هم دور مى سازد.

حال اگر بنا باشد كره اى در مدار خودش ميليون ها سال در مدار معيّنى دقيقاً حركت كند؛ بايد اين دو نيرو كاملًا متعادل گردند. اين را نيز مى دانيم كه جاذبه نسبت مستقيمى با مقدار جرم موجودات و نسبت معكوسى با مجذور فاصله آنها دارد. (اگر جِرم ها بيشتر شود جاذبه قوى تر مى گردد، و اگر فاصله ها بيشتر گردد جاذبه طبق حساب فوق كاسته مى شود.)

بنابراين براى اينكه مثلًا كره زمين در مدار معيّنى برگرد خورشيد در يك مدّت بسيار طولانى در مدار ثابت بگردد؛ مقدار جرم خورشيد، و جرم زمين، و همچنين فاصله آنها با يكديگر، و نيز سرعت سير حركت زمين به دور خورشيد، همگى بايد طبق حساب دقيقى باشد تا تعادل در ميان آنها برقرار گردد؛ و اينها مسائلى است كه بدون دخالت يك علم بى پايان و يك عقل كل امكان پذير نيست.

***

ص: 179

كه مى فرمايد: اللَّهُ الَّذِىْ خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الأَرْضِ مِثْلَهُنَ: «خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آنها را ايجاد كرد»(1)

از ميان تمام تفسيرهاى گوناگون كه براى آسمان هاى هفت گانه ذكر شده است؛ اين تفسير صحيح تر به نظر مى رسد كه منظور از سماوات سبع، همان معنى واقعى آسمان هاى هفت گانه است. يعنى آسمان به معنى كرات نيست؛ بلكه به مجموعه اى از ستارگان و كواكب عالم بالا است؛ و منظور از عدد هفت همان شماره تعدادى معروف است، نه تكثيرى.

منتها از آيات ديگر قرآن بر مى آيد كه تمام آنچه را از ستارگان ثوابت و سيّارات، و كهكشان ها و سحابى ها مى بينيم همه مربوط به مجموعه آسمان اول است. بنابراين در ماوراى اين مجموعه عظيم، شش مجموعه عظيم ديگر (شش آسمان) وجود دارد كه بعضى برتر از بعض ديگر است؛ كه آنها از دسترس علم انسان (لااقل تاكنون) بيرون است.

در آيه 6 سوره صافّات مى خوانيم: انّا زَيَّنا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِيْنَةٍ الْكَواكِبِ: «ما آسمان پائين را با ستارگان زينت بخشيديم.»

در آيه 12 سوره فصّلت آمده است: وَزَيَّنا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيْحَ: «آسمان پائين را با چراغ ها تزيين كرديم.»

همين معنى با تفاوت مختصرى در آيه 5 سوره ملك نيز آمده است.

قابل توجّه اينكه مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار همين احتمال را به عنوان يكى از تفسيرهاى آيه ذكر كرده است. او مى گويد: «سومين احتمالى كه به فكر من خطور مى كند اين است كه تمام افلاك كه براى ستارگان اثبات كرده اند همه به نام آسمان پائين ناميده مى شود!»(2) درست است كه ابزارهاى علمى ما امروز هنوز پرده از عوالم شش گانه ديگر برنداشته؛ ولى هيچ دليلى بر

ص: 180

نفى آن از نظر علوم نيز وجود ندارد، و چه بسا در آينده راز اين معمّا نيز گشوده شود.

بلكه از كشفيّات بعضى از دانشمندان فلكى چنين بر مى آيد كه نشانه هايى از وجود عوالم ديگر هم اكنون از دور به چشم مى خورد، نظير آنچه قبلًا از قول رصدخانه معروف پالومار، درباره عظمت جهان نقل كرديم و جمله اى از آن را كه شاهد گفتار ما است در اينجا تكرار مى كنيم: «با دوربين رصدخانه پالومار ميليون ها كهكشان جديد كشف شده كه بعضى از آنها هزار ميليون سال نورى با ما فاصله دارد، ولى بعد از فاصله هزار ميليون سال نورى فضاى عظيم مهيب و تاريكى به چشم مى خورد كه هيچ چيز در آن ديده نمى شود، ولى بدون ترديد در آن فضاى مهيب و تاريك صدها ميليون كهكشان وجود دارد كه دنيايى كه در سمت ما است با جاذبه آن كهكشان ها نگهدارى مى شود، تمام اين دنياى عظيمى كه به نظر مى رسد و داراى صدها هزار ميليون كهكشان است، جز ذرّه كوچك و بى مقدار از يك دنياى عظيم تر نيست و هنوز اطمينان نداريم كه در فراسوى آن دنياى دوم دنياى ديگرى نباشد.»(1)

يكى ديگر از دانشمندان در مقاله مشروحى كه درباره عظمت عالم هستى نوشته، بعد از ذكر فواصل عظيم و حيرت زاى كهكشان ها، و بيان ارقام حيرت انگيزى كه همگى براساس سال نورى تعيين مى گردد؛ چنين مى گويد:

«تا اينجا منجّمين معتقدند كه تازه تا نيمه راه كناره قابل رؤيت جهان با عظمت پيش رفته اند، و هنوز فضاهاى نامكشوف ديگرى را بايد بيابند.»(2)

به اين ترتيب عوالمى كه براى بشر تاكنون كشف شده با تمام عظمتى كه دارد گوشه كوچكى از اين جهان بزرگ را تشكيل مى دهد و قابل تطبيق با مسأله آسمان هاى هفت گانه است.(3)

ص: 181

***

ص: 182

در آمده است.

سپس رو به من كرد و گفت: «اى حبّه بيدارى يا خواب؟» عرض كردم «بيدارم، تو در اين حالتى، ما چگونه (خواب) باشيم؟»

سپس شروع كرد به اشك ريختن، بعد فرمود: «اى حبّه! خداوند موقفى دارد، و ما را در پيشگاه او موقفى است؛ چيزى از اعمال ما بر او مكتوم نمى ماند، و او به من و تو از رگ گردنمان نزديك تر است ...»(1)

اين روايات نشان مى دهد كه اولياء اللَّه، هيچگاه از اين مطالعه انديشه برانگيز و ايمان آفرين غافل نمى شدند؛ و از آفرينش آسمان ها و نظام حاكم بر آن هميشه الهام مى گرفتند.

ص: 183

ص: 184

تَعْبُدُوْنَ(1)

6- وَ الشَّمْسُ تَجْرِى لِمُستَقَرٍ لَها ذلِكَ تَقْدِيْرُ الْعَزِيْزِ الْعَلِيْمِ- وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عادَ كَالْعُرْجُوْنِ الْقَدِيْمِ- لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِى لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فى فَلَكٍ يَسْبَحُوْنَ(2)

7- وَ هُوَ الَّذِىْ خَلَقَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ فى فَلَكٍ يَسْبَحُوْنَ(3) 8- فَلا اقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إنّا لَقادِرُوْنَ(4) 9- كَلَّا وَ الْقَمَرِ- وَ اللَّيْلِ إذْ أَدْبَرَ- وَ الصُّبْحِ إذا أَسْفَرَ- انَّها لَا حْدَى الْكُبَرِ(5)

ص: 185

10- وَ هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَكُمْ النُّجُوْمَ لِتَهْتَدُوا بِها ظُلُماتِ الْبَرَّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنا الآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُوْنَ(1)

ترجمه:

1- «او كسى است كه خورشيد را روشنايى، و ماه را نور قرار داد، و براى آن منزلگاه هايى مقدر كرد، تا عدد سال ها و حساب (كارها) را بدانيد، خداوند اين را جز به حق نيافريده، او آيات (خود را) براى گروهى كه اهل دانشند شرح مى دهد.»

2- «آيا نمى دانيد خداوند چگونه هفت آسمان را يكى بالاى ديگرى آفريد، و ماه را در ميان آسمان ها مايه روشنايى و خروشيد را چراغ فروزانى قرار داده است؟!»

3- «او خورشيد و ماه را كه پيوسته با برنامه منظمى در كارند به تسخير شما در آورد.»

4- «او خورشيد و ماه را مسخر (شما) كرد، و هر كدام از آنها تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهد.»

5- «از نشانه هاى او شب و روز و خورشيد و ماه است براى خورشيد و ماه سجده نكنيد، براى خدائى كه آفريننده آنها است سجده كنيد اگر مى خواهيد او را عبادت نمائيد.»

7- «و خورشيد (نيز براى آنها آيتى است) كه پيوسته به سوى قرارگاهش در حركت است، اين تقدير خداوند قادر و دانا است- نه براى خورشيد سزاوار است كه به ماه برسد و نه شب به روز پيشى مى گيرد، و هر كدام از آنها در مسير خود شناور است.»

8- «سوگند به پروردگار مشرق ها و مغرب ها كه ما قادريم.»

9- «اينچنين نيست كه آنها تصوّر مى كنند، سوگند به ماه- و به شب هنگامى كه (دامن برچيند و) شت كند- و به صبح هنگامى كه چهره بگشايد

ص: 186

- كه آن (حوادث هولناك قيامت) از مسائل مهم است.»

10- «او كسى است كه ستارگان را براى شما قرارداد تا در تاريكى هاى خشكى و دريا به وسيله آنها هدايت شود، ما نشانه هاى خود را براى كسانى كه مى دانند (و اهل فكر و انديشه اند) شرح داده ايم»

***

ص: 187

كنار هم قرار مى گيرند، مى توانند دو معنى متفاوت داشته باشند؛ آن چنان كه در آيه فوق آمده است.

***

همين معنى در آيه دوم به تعبير ديگرى آمده است؛ كه بعد از اشاره به آفرينش هفت آسمان، مى افزايد: «خداوند ماه را در آسمان ها، نور قرارداد، و خورشيد را چراغ روشنى بخش»- در دو آيه ديگر از قرآن نيز از خورشيد تعبير به «سراج» «چراغ» شده است.-(1) و مى دانيم نور چراغ از درون خود آن برمى خيزد و مكتسب از بيرون نيست؛ و در بعضى از متون لغت نيز آمده است كه «ضياء»، شديدتر از «نور» است(2) اين تفاوت نيز ممكن است از تفاوت اول سرچشمه گيرد و به آن باز گردد.(3)

به هر حال، در اينجا قبل از هر چيز انگشت روى نور خورشيد و ماه به عنوان آيات حق و نشانه هاى خداوند گذارده شده است.

خورشيد با نور عالم تاب اش نه فقط بستر موجودات جهان را گرم و روشن مى سازد؛ بلكه سهم عمده اى در پرورش گياهان و زندگى حيوانات دارد.

امروز، اين حقيقت ثابت شده است كه هر حركت و جنبشى كه در كره زمين ديده مى شود از بركت تابش نور آفتاب است. حركت بادها، ابرها، امواج درياها، جريان رودها و آبشارها و حيوانات و انسان ها، اگر درست بينديشيم همه بدون استثناء از نور آفتاب سرچشمه مى گيرد. (دقت كنيد.)

اگر روزى خورشيد خاموش شود و اين اشعه حيات بخش از كره زمين قطع گردد؛ در مدّت بسيار كوتاهى مرگ و سكوت و سكون و ظلمت همه جا را فرا خواهد گرفت.

ص: 188

نور زيباى ماه نه فقط چراغ شب هاى تاريك ما است و شبروان را در شهر و بيابان ها رهبرى مى كند؛ بلكه روشنايى لطيف و ملايم اش آرام بخش و نشاط آفرين براى همه انسان ها است.

جمعى از كشاورزان نيز معتقدند كه نور ماه در تربيت ميوه ها و گياهان سهم به سزائى دارد.

البته اينها همه درباره نور خورشيد و ماه است؛ در مورد ساير بركات آنها جداگانه بحث خواهد شد.

سپس قرآن در پايان اين آيه اشاره به يكى ديگر از بركات و فوائد مهم اين دو كره آسمانى كرده؛ مى افزايد: «خداوند منزلگاههايى براى ماه مقدر كرد تا شماره سال ها و حساب (زندگى و كارهاى خود) را بدانيد» وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِيْنَ وَ الْحِسابَ

ماه با سير منظّم و حركت دقيق اش تقويم بسيار روشن و زنده طبيعى است كه عالم و جاهل مى توانند آن را بخوانند! و برنامه هاى زندگى خود را براساس آن تنظيم كنند. اگر درست بينديشيم مى دانيم كه مسأله نظم زندگى انسان ارتباط تنگاتنگ و نزديكى با حساب سال و ماه و وجود تقويم منظّم و عمومى دارد؛ و ماه و خورشيد و حركت منظّم زمين به دور خود و به دور آفتاب عهده دار انجام اين مهم اند.

تقويم هاى امروز كه براساس محاسبات منجمّان تنظيم شده به درد كسانى مى خورد كه دسترسى به اين نوشته ها دارند. تنها تقويم طبيعى كه براى همگان محسوس و مشهود و مفيد است تقويمى است كه از حركت ماه به دست مى آيد، از آن زمان كه هلال است تا هنگامى كه به صورت بدر كامل در مى آيد، و بعد رو به محاق مى رود؛ و اگر انسان كمى دقت كند مى تواند شب هاى ماه را دقيقاً با نگاه كردن به مقدار و اندازه ماه تعيين كند، چرا كه ماه هرگز در دو شب به يك حال در آسمان نيست.

همچنين شايد تنظيم برنامه هاى عبادات اسلامى براساس ماه هاى قمرى از

ص: 189

همين جا سرچشمه گرفته است.

مجموع اين جهات سبب شده كه قرآن در پايان آيه مورد بحث مى فرمايد:

«خداوند اين آيات و نشانه هاى خود را براى آنها كه عالمند شرح مى دهد» يُفَصِّلُ اْلآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُوْنَ

***

در آيه سوّم و چهارم، سخن از تسخير خورشيد و ماه، براى انسان ها است وَ سَخَّرَلَكُمْ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ

منتها در يك آيه، از حركت اين دو تعبير به دائِبَيْنِ (حركتى طبق عادت و سنّت ثابت دارند)(1) و در آيه ديگر، تعبير به كُلٌ يَجْرِىْ لِاجلٍ مُسَمّىً «هريك از اين دو تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهد» آمده است.

اين جمله، اشاره به مطلبى است كه امروز ثابت شده كه حركت خورشيد و ماه در دراز مدّت، پايان مى گيرد؛ و نظام منظومه شمسى، پس از ميليون ها سال، دگرگون مى شود، و اين خود يكى از معجزات علمى قرآن مجيد است.

البته منظور از حركت خورشيد در واقع حركت زمين به دور خورشيد است؛ زيرا در ظاهر چنين به نظر مى رسد كه خورشيد حركت مى كند، هرچند در واقع، حركت زمين است كه اين احساس را براى انسان به وجود مى آورد، و خورشيد نيز همراه منظومه شمسى داراى حركت مستمرى در درون كهكشان مى باشد كه بعداً به آن اشاره مى شود.

منظور از تسخير خورشيد و ماه و ساير موجوداتى كه قرآن، آنها را مسخّر انسان شمرده، اين است كه: آنها در مسير منافع انسان و خدمت به او، حركت مى كنند. نور خورشيد و ماه، چنانكه گفتيم، نقش مهمّى در زندگى انسان ها و تمامى موجودات زنده دارد، مخصوصاً بدون نور خورشيد يك لحظه زندگى كردن در روى زمين ممكن نيست. حتى در تاريكى شب ما از باقيمانده گرما و

ص: 190

حرارتى كه از نور آفتاب، در زمين و هواى آن باقى مانده استفاده مى كنيم وگرنه در تايكى شب همه موجودات زنده منجمد مى شدند. منافع ديگرى مانند:

جاد جزر و مدّ در اقيانوس ها كه منشأ خدمات بسيارى است و به خواست خدا در بحث نشانه هاى او در درياها به آن اشاره خواهيم كرد، و همچنين تشكيل تقويم طبيعى و خدمات ديگر.

بدون شك، آنچه امروز ما از بركات خورشيد و ماه مى فهميم، بيش از آن است كه گذشتگان و مخاطبين به اين آيات در آغاز نزول آنها مى فهميدند و به همين دليل درس هاى توحيدى كه ما در جبين آنها مى خوانيم بيش از آن است كه پيشينيان مى خواندند؛ و لذا در پايان آيه مورد بحث مى گويد: خداوند پروردگار شما، چنين كسى است كه اين موجودات را به خدمت شما گماشته و مسخّر فرمانتان كرده، اما كسانى را كه همتاى او مى خوانيد حتى به اندازه پوست يك هسته خرما نيز حاكميت و مالكيت در اين جهان ندارند وَالّذِينْ تَدَعُوْنَ مِنْ دُوْنِهِ ما يَمْلِكُوْنَ مِنْ قِطْمِيْرٍ(1)

***

در پنجمين آيه با صراحت آفرينش شب و روز و خورشيد و ماه را از آيات و نشانه هاى او مى شمرد؛ ولى در عين حال دستور مى دهد مبادا تصوّر كنيد اينها پروردگار و رب شما هستند آنچنانكه آفتاب پرستان و ماه پرستان پنداشته اند، نه، براى آنها سجده نكنيد بلكه براى خداوندى سجده كنيد كه آفريدگار آنها است اگر مى خواهيد او را عبادت كنيد لا تَسْجُدُوْا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِوَ اسْجُدُو اللَّهِ الَّذِىْ خَلَقَهُنَّ انْ كُنْتُمْ ايّاهُ تَعْبُدُوْنَ

به راستى قرآن چقدر حساب شده سخن مى گويد؛ زيرا شمردن بركات مختلف خورشيد و ماه و شب و روز و ساير موجودات اين جهان ممكن است در افكار كوتاه اين اثر را بگذارد كه ما مرهون نعمت هاى اين موجودات هستيم

ص: 191

پس در برابر آنها سجده بجا آوريم و نيايش كنيم همانگونه كه بسيارى از بت پرستان در طول تاريخ از همين رهگذر گرفتار شده اند.

قرآن مى گويد چشم باز كنيد و ديده اى سبب سوراخ كن داشته باشيد تا اسباب را در نورديده، و در پشت پرده اسباب، ذات مسبّب الاسباب را ببينيد و جبين بر درگاه او بر خاك بگذاريد و هرگز فريب اسباب را نخوريد و در عالم اسباب گم نشويد.

***

ششمين و هفتمين آيات مورد بحث به وضوح سخن از حركت خورشيد و ماه و قرارگاه هاى خورشيد و منزلگاه هاى ماه مى گويد؛ و در پايان اين آيات تصريح شده است كه اين اجرام آسمانى هركدام در فلك و مدار و مسير خود شناوراند وَ كُلٌّ فِى فَلَكٍ يَسْبَحُوْنَ(1) اين تعبيرات نيز از شگفتيهاى قرآن مجيد از يكسو و از عجائب عالم آفرينش و علم و قدرت خداوند از سوى ديگر است.

در اينكه منظور از جمله وَ الشَمْسُ تَجْرى «خورشيد جريان دارد» و واژه لمستقّرلها «به سوى قرارگاهش» چيست؟ در اينجا تفسيرهاى متعدّدى وجود دارد:

نخست اينكه: منظور همان حركت ظاهرى خورشيد است كه از هنگام طلوع شروع مى شود و قرارگاهش، غروب است كه از نظرها پنهان مى گردد (البته مى دانيم اين در واقع نتيجه حركت زمين به دور خويش است، كه چنين پديده اى را به نظر ما مجسّم مى كند.)

دوّم اينكه: منظور حركات محورى خورشيد است كه از آغاز فصل بهار روى به سمت شمال كره زمين مايل مى شود؛ و اين حركت تا آغاز فصل تابستان ادامه دارد و در آغاز فصل تابستان (در نيم كره شمالى) محاذى مدار رأس السرطان (مدار 23 درجه شمالى) قرار مى گيرد كه آن را ميل اعظم شمالى

ص: 192

مى نامند، سپس، حركت خود را رو به سوى جنوب آغاز مى كند و در اوّل فصل پائيز محاذى خط استواء مى رسد، و از آن پس به سوى جنوب كره زمين مايل مى شود، و اين حركت تا آغاز فصل زمستان ادامه دارد كه محاذى مدار رأس الجدى (مدار 23 درجه جنوبى) مى رسد، كه آن را ميل اعظم جنوبى مى دانند، و باز حركت آن به سوى شمال آغاز مى گردد، و فصل بهار محاذى خط استواء است.

بنابراين منظور از جريان خورشيد، همين ميل شمالى و جنوبى است؛ و منظور از «مستقر»، آخرين نقطه ميل اعظم شمال و جنوب است. (مدار رأس السرطان و رأس الجدى).

البته معلوم است كه اين حركت نيز ناشى از حركت انتقالى زمين به دور آفتاب، با توجّه به انحراف 23 درجه اى محور زمين مى باشد؛ ولى به نظر ما چنين مى رسد كه خورشيد داراى حركت است.

سوّم، منظور حركت وضعى خورشيد به دور خود است؛ زيرا امروز ثابت شده كه خورشيد نيز برگرد محور خود مى چرخد- مدّت اين حركت را در يك دوره كامل معادل 25 روز و نيم ذكر كرده اند- در اين صورت «لام» در «لمستقرلها» به معنى «فى» خواهد بود؛ يعنى خورشيد در قرارگاهش حركت دارد. (البتّه بعضى از مفسّران به اين تفسير اشكال كرده اند كه با مفهوم كلمه «تجرى» سازگار نيست.

چهارم، منظور حركت خورشيد در برج هاى آسمانى است كه در دوازده ماه سال، هر زمان در مقابل يكى از اين برج هاى دوازده گانه قرار دارد و محاذى يكى از اين صورت هاى فلكى ستارگان است؛ و از همين جا است كه برج هاى دوازده گانه سال پديد مى آيد.(1) بنابراين منظور از «مستقر» و قرارگاه، انتهاى اين دوره است.

ص: 193

پنجم و ششم حركت هايى است كه در اين اواخر دانشمندان براى خورشيد كشف كرده اند: در يك حركت خورشيد با مجموعه منظومه شمسى در دوران كهكشان ما به سوى يكى از صورت هاى معروف فلكى به نام: صورت الجاثى، كه نسبت به خورشيد در سمت شمال واقع شده است حركت مى كند؛ و ما در اين حركت هر سال بيش از ششصد ميليون كيلومتر پيش مى رويم. اين درست به آن مى ماند كه عدّه اى در سالن يك هواپيما دور يك مركز مشغول حركت دورانى باشند و هواپيما همه را به يك سمت با سرعت پيش مى برد و گاه به قدرى حركت هواپيما نرم و ملايم است كه اين حركت سريع براى انسان به هيچ وجه معلوم نيست.

حركت ديگر حركتى است كه منظومه شمسى همراه بقيّه كهكشان به دور مركز اصلى اين كهكشانى كه ما متعلّق به آن هستيم مى چرخد؛ و اگر تعجّب نكنيد سرعت سير اين حركت را سرعت سرسام آورى معادل نهصد هزار كيلو متر در ساعت (البته كمى بيشتر) محاسبه كرده اند.(1)

طبق اين تفسير منظور از «مستقر» همان قرارگاهى است كه در پايان جهان و آستانه قيامت خورشيد بدان مى رسد و در آنجا خورشيد بى فروغ مى گردد و نظام اش متلاشى مى شود.

البته تفسيرهايى كه ذكر شد با هم منافاتى ندارد و مى تواند تمام اين تفاسير شش گانه در مفهوم آيه جمع باشد؛ چرا كه نه زمين يك نوع حركت دارد و نه خورشيد.

تعبير به «يَسْبَحُونَ» «شنا مى كنند» تعبير لطيفى است كه از حركت سريع و در عين حال نرم و موزون و معتدل خورشيد و ماه حكايت مى كند.

در مورد ماه نيز قرآن در آيات فوق منزلگاه هاى معيّنى براى آن ذكر كرده و مى گويد: «ما براى ماه منزلگاه هايى مقدر ساختيم» وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ

ص: 194

و منظور همان منزل هاى بيست و هشت گانه اى است كه ماه از آغاز هلال تا موقع محاق (تاريكى مطلق) طى مى كند و در شب بيست و هشتم باز به صورت هلال بسيار باريكى درمى آيد كه زرد و كم فروغ و كم نور است و در دو شب باقيمانده كه آن را محاق مى گويند قابل رؤيت نيست.

قرآن هلال باريك آخر ماه را تشبيه به عُرْجُونِ قَدِيْم (شاخه كهنه (قوسى شكل و زرد رنگ) خرما» كرده است(1) و اين تعبيرى است بسيار لطيف و جالب از جهات مختلف.

اين بحث را كه شايد كمى هم طولانى شد با ذكر دو نكته پايان مى دهيم:

نخست اينكه منظور از «فَلَكْ» در آيات فوق همان معنى لغوى آن است نه آن معنايى كه علماى هيئت در قديم قائل بودند. زيرا «فلك» در لغت به معنى مدار ستارگان است و گاه به هر موجود دايره مانندى كه از اطرافش بلندتر باشد، اطلاق مى شود؛ و به عقيده راغب در اصل از مادّه «فُلك» (بر وزن قفل) كه به معنى كشتى است گرفته شده؛ زيرا كشتى ها حركت هاى دورانى در مسير خود در درياها دارند.(2)

ولى منجّمان قديم به پيروى از بطلميوس معتقد بودند كه آسمان از طبقات نه گانه اى كه مانند پوست پياز روى هم قرار گرفته است تشكيل شده؛ ولى چون اين طبقات از مادّه شفّاف بلور مانندى است كه ستارگان و كواكب، در وسط آنها ميخكوب شده است، و با گردش افلاك گردش مى كند، تنها گردش ستارگان به چشم مى خورد، و از گردش افلاك چيزى نمايان نيست.

البته اين اعتقاد، امروز به طور كامل ابطال شده، و مسلّم گشته است كه ستارگان در فضاى بى كران معلق اند و تحت قانون جاذبه و دافعه در مسيرهاى معيّنى در حركت اند؛ و قابل توجّه اينكه قرآن در زمانى نازل شد كه همان هيئت

ص: 195

قديم بطلميوسى با تمام قدرت برجوامع علمى حكومت مى كرد، ولى تعبيرات قرآن- مانند تعبير به «جريان» و «سباحت» (شناورى) كه در آيات فوق آمده- به هيچ وجه با هيئت قديم، سازگار نيست و با آخرين اكتشافات مسلّم علمى، امروز هماهنگ است. (دقت كنيد.)

***

در هشتمين و نهمين آيه، سوگندهايى انديشه برانگيز، ياد شده است. در يك جا مى فرمايد: «به پروردگار مشرق ها و مغرب ها سوگند»: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ اين تعبير ممكن است به مشرق ها و مغرب هاى مختلف مكانى اشاره باشد، چرا كه كرويّت زمين سبب مى شود كه به تعداد مناطق روى اين كره، مشرق و مغرب وجود داشته باشد، و يا اشاره به مشرق ها و مغرب هاى زمانى باشد؛ زيرا مى دانيم حركت زمين به دور آفتاب سبب مى شود كه هرگز دو روز پشت سرهم خورشيد از يك نقطه طلوع و غروب نكند.

اين تفاوت مشرق ها و مغرب ها كه با نظم بسيار دقيق و حساب شده انجام مى گيرد از يكسو سبب پيدايش فصول چهارگانه سال با آن همه بركات است، و از سوى ديگر باعث تعديل حرارت و برودت و رطوبت در سطح زمين مى شود، و زندگى انسان ها و حيوانات و گياهان را سر و سامان مى بخشد كه هريك از اينها آيتى از آيات خدا و نشانه اى از نشانه هاى او است.

در جاى ديگر، قسم به ماه مى خورد، و به شب هنگامى كه پشت كند و به صبح هنگامى كه چهره بگشايد؛ سپس مى افزايد: اين سوگندها براى اين است كه هشدارى در زمينه معاد دهد و بگويد: «حوادث هولناك قيامت و دوزخ از مسائل مهم است» انَّها لِا حْدَى الْكُبَرِ(1)

در آغاز سوره شمس نيز به خورشيد، و اشعّه جان پرورش، و ماه و هنگامى كه در پى غروب خورشيد در آيد سوگند ياد شده است.(2)

ص: 196

اين را نيز مى دانيم كه هميشه سوگند به چيزى ياد مى شود كه داراى اهميّت خاصّى باشد؛ و اگر اين سوگند از شخص بزرگى صادر شود اهمّيّت بيشترى خواهد داشت، و اگر براى موضوع مهمّى سوگند ياد شود باز اهمّيّت بيشترى پيدا مى كند. حال فكر كنيد وقتى خداوند بزرگ براى مسأله مهم معاد به خورشيد و ماه سوگند ياد مى كند، دليل بر عظمت فوق العاده اين دو اختر تابناك است، و گوياى اين واقعيّت مى باشد كه اين دو اختر از نظر قرآن اهمّيّت فوق العاده اى دارند.

وانگهى چرا خداوند براى اثبات مسأله قيامت و حساب به كواكب آسمانى و شب و روز سوگند ياد مى كند؟ براى اينكه نظام حاكم بر اين امور نشان مى دهد كه تمام ذرّات عالم داراى حساب است؛ بنابراين چگونه ممكن است اعمال انسان ها كه گل سر سبد عالم هستى هستند بدون حساب و كتاب باشد، و معاد و محكمه عدالتى وجود نداشته باشد.

***

دهمين و آخرين آيه مورد بحث سخن از نعمت وجود ستارگان و نظم دقيقى كه بر آنها حاكم است به ميان آورده؛ مى گويد: «خداوند همان كسى است كه ستارگان را براى شما قرارداد تا در تاريك هاى صحرا و دريا به وسيله آن هدايت شويد» وَ هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَكُمْ النُّجُومَ لِتَهْتَدوا بِها فِى ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ

سپس مى افزايد: «ما نشان هاى خود را براى كسانى كه عالمند بيان داشتيم» قَدْ فَصَّلْنَا اْلآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُوْنَ

هميشه و در تمام طول تاريخ يكى از مهمترين وسائل راه يابى انسان در شب هاى تاريك، ستارگان آسمان بوده اند كه با كمك آنها در سفرهاى دريا و بيابان از گمراهى نجات مى يافته اند. حتى جمعى از دانشمندان معتقدند كه پرندگان مهاجر، همان پرندگانى كه گاه در طول سال هزاران كيلومتر راه را طى

ص: 197

مى كنند، و جمعى از آنها شب و روز بدون وقفه به پرواز خود ادامه مى دهند، مسير دقيق خود را روزها از آفتاب، و شب ها از ستارگان آسمان پيدا مى كنند؛ به همين دليل اگر هوا كاملًا ابرى باشد موقّتاً توقّف مى كنند تا آسمان باز و ستارگان پيدا شوند! و عجب اينكه فصول سال را نيز مى توان از روى ستارگان تشخيص داد.

به هر حال اين آيه همه انسان هاى انديشمند را متوجّه اين نكته مى كند كه حركت ستارگان در آسمان و قرارگاه آنها در اين صحنه عظيم از نظم و حساب مخصوصى برخوردار است؛ وگرنه هيچ كس به وسيله آنها نمى توانست راه خود را در ظلمت شب پيدا كند.

اين نظام نشان مى دهد كه خالق مدبّر آگاهى براى آن برنامه ريزى كرده، و به اين ترتيب نظام حاكم بر ستارگان آسمان ما را از ظلمت شرك و كفر نيز رهائى مى بخشد!

با پيشرفت علم و دانش فلكى، دانشمندان موفّق شده اند سرعت سير بسيارى از كواكب آسمان، و حجم و فاصله و ساير خصوصيات آنها را اندازه گيرى كنند؛ و از اين طريق به حقايق تازه اى از اين نظام بزرگ راه يابند.

درست است كه امروز ابزار و وسائل دقيقى اختراع شده كه انسان به كمك آنها مى تواند راه خود را در ديا و صحرا پيدا كند؛ ولى نبايد فراموش كنيم كه همه مسافران دريا و صحرا از اين وسائل مختلف علمى برخوردار نيستند.

بعلاوه گاهى در اين ابزار و آلات دقيق اختلالاتى رخ مى دهد كه مايه گمراهى است، و اگر انسان از مواقع و مواضع نجوم و ستارگان آگاه باشد مى تواند حتى خطاهاى اين ابزار را به وسيله آن اصطلاح كند.

در بعضى از روايات اهل بيت عليهم السلام تفسير ديگرى براى آيه فوق ذكر شده كه مى تواند جزء بطون و معانى ثانويه آيه محسوب شود؛ و آن اينكه منظور از «نجوم» همان رهبران الهى و پيشوايان معصوم اند كه مردم به وسيله آنها در بيابان هاى تاريك حيات از گمراهى نجات مى يابند. چنانكه در تفسير على بن

ص: 198

ابراهيم در توضيح معنى آيه وَ هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَكُمُ النُّجُوْمَ لِتَهْتَدُوابِها فى ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ آمده است كه فرمود: «النُّجُومُ، آلُ مُحَمَّدٍ»: «ستارگان آل محمد هستند»(1) البته جمع ميان اين دو معنى، (ستارگان مادى و معنوى و نجات ظاهرى و باطنى) امكان پذير است.

***

ص: 199

دور مى شود، و حركتى به دور مركز كهكشان، و در اين حركت در هر 250 ميليون سال يك بار به دور اين مركز مى چرخد.

اما حرارت سطح و مركز خورشيد بسيار عجيب است. محاسبات دانشمندان نشان مى دهد كه حرارت سطح خورشيد حداقل معادل 6000 درجه سانتيگراد است؛ همان حرارتى كه در كره زمين در هيچ آزمايشگاه و در هيچ كوره اى به وجود نمى آيد. دليل آن هم روشن است؛ زيرا تمام مواد ديرگدازى كه سراغ داريم و ممكن است با آن كوره اى ساخت، نه تنها در چنين حرارتى ذوب، بلكه به صورت بخار در مى آيند؛ و به همين دليل تمام مواد موجود در سطح خورشيد همواره به صورت بخار است!

از آن عجيب تر حرارت عمق آن است كه بالغ بر 2 ميليون درجه سانتيگراد مى شود!

از سطح خورشيد شعله هايى زبانه مى كشد كه ارتفاع آنها گاهى بالغ بر 160 هزار كيلومتر است؛ و كره زمين به آسانى مى تواند در وسط آن گم شود. (زيرا قطر كره زمين بيش از 12 هزار كيلومتر نيست.)

اين حرارت به واسطه سوختن به وجود نمى آيد؛ والّا به گفته: ژرژ گاموف در كتاب پيدايش و مرگ خورشيد اگر جرم خورشيد از زغال سنگ خالص ساخته شده بود در عرض چند هزار سال به كلّى تمام مى شد، و چيزى جز خاكستر برجاى نمى ماند. حقيقت اين است كه مفهوم سوختن در مورد خورشيد صادق نيست آنچه صدق مى كند انرژى حاصل از تجزيه هاى اتمى است. ولى با اين حال طبق محاسبات دانشمندان هر ثانيه اى كه بر خورشيد مى گذرد 4 ميليون تن از وزنش كاسته مى شود، يعنى اين مقدار از اتم هايش تبديل به انرژى مى گردد، گرچه اين مطلب در كوتاه مدّت تأثيرى در وضع خورشيد ندارد، ولى مسلّماً در دراز مدّت به نابودى خورشيد كمك خواهد كرد، و همانگونه كه قرآن صريحاً در آياتش گفته، روزى اين چراغ عظيم و پر

ص: 200

فروغ آسمان بى فروغ مى گردد.(1)

***

ص: 201

مى دهد با افروختن زغال سنگ تأمين كنند بايد 61 هزار ميليارد تن زغال سنگ براى هر سال تهيه نمايند، يا به عبارت ديگر براى هريك نفر 20 هزار تن!(1) چه هزينه گزافى؟!

3- مى دانيم نور خورشيد مركب از 17 نور است كه در هم تركيب شده و به صورت نور سفيد و تابان كنونى در آمده است. اين نور به گياهان كمك مى كند كه گاز كربونيك هوا را جذب كرده و در مقابل اكسيژن كه مايه حيات ما است پس دهد، و به كربن گيرى گياه و پرورش آن كمك كند.

ما معمولًا اشياء را به وسيله رنگ هاى آن تميز مى دهيم؛ و اين رنگ ها به طور كامل در پرتو نور آفتاب پيدا مى شود، زيرا هر موجودى طبق ساختمان خود بخش هايى از رنگ هاى خورشيد را جذب مى كند، و آن بخش جذب نشده همان است كه ما رنگ آن موجود مى ناميم. يعنى مثلًا برگ سبز گياهان تمام رنگ هاى خورشيد جز رنگ سبز را در خود مى مكد و جذب مى كند؛ پس نور خورشيد پديده آورنده تمام رنگ ها است.

4- اشعه ماوراء بنفش كه يكى از پرتوهاى خورشيد است براى از بين بردن 90 درصد از ميكرب ها مفيد است؛ و عمل ضد عفونى را به نحو كامل انجام مى دهد، و اگر نبود كره زمين تبديل به بيمارستان بزرگى مى شد و شايد به همين دليل يكى از مطهّرات در اسلام تابش مستقيم نور آفتاب ذكر شده است. (البته با شرايط مخصوص).

5- دانشمندان با متمركز ساختن نور و حرارت خورشيد به وسيله ذرّه بين هاى محدّب بسيار بزرگ توانسته اند حرارت زيادى توليد كنند كه كارخانه هاى مهمّى را مى تواند بگرداند؛ و شايد در آينده نه چندان دور بسيارى از تأسيسات مهم صنعتى با استفاده از نور آفتاب گردش كند، و در خانه ها جانشين برق گردد.

6- مسأله پيدايش ابرها، بر اثر تابش آفتاب بر سطح اقيانوس ها و سپس پيدايش بادها بر اثر تفاوت درجه حرارت مناطق روى زمين، آن هم به خاطر تابش آفتاب، سپس حركت ابرها به سوى زمين هاى تشنه و نزول باران

ص: 202

حيات بخش يكى ديگر از فوائد بسيار مهم نور و حرارت آفتاب است.

7- حركت منظّم خورشيد در برج هاى آسمانى (صور فلكى) و طلوع و غروب حساب شده آن كه با نظم و تفاوت دقيق و حساب شده اى در ايّام سال، صورت مى گيرد؛ علاوه بر تشكيل فصول مختلف، به پيدايش تقويم و حساب منظّم زمان كه براى زندگى اجتماعى بشر فوق العاده اهمّيّت دارد، كمك مى كند.(1)

***

ص: 203

آيات به تسخير ماه اشاره شده است كه از اهمّيّت فوائد آن در زندگى بشر حكايت مى كند.(1) فوائد و بركات ماه نيز بسيار است كه به قسمتى از آن فهرست وار در اينجا اشاره مى شود:

1- گردش منظّم ماه به دور كره زمين، تقويم طبيعى جالبى را به وجود مى آورد كه شرح آن در بحث هاى گذشته تفسيرى بيان شد.

2- روشنايى ملايمى كه ماه ايجاد مى كند هرچند تاريكى شب را به كلّى از ميان نمى برد- و نبايد از بين ببرد چون اين تاريكى خود فلسفه مهمّى دارد- ولى تا حد قابل توجّهى مى تواند به انسان در بسيارى از شب ها كمك كند تا راه خود را در شهرها و بيابان ها و درياها پيدا كند. مخصوصاً نور ماه چنان آرام بخش و ملايم است كه مزاحم خواب و استراحت شبانه انسان و موجودات ديگر نيست؛ بلكه انسان در نور ماه آرامش خاصّى احساس مى كند.

3- مسأله جزر و مد درياها يكى از آثار مهم وجود ماه است. كسانى كه در كنار درياهاى آزاد رفته باشند مى توانند در هر شبانه روز ناظر اين معنى باشند كه دو بار آب دريا پائين و بالا مى آيد، و از آن تعبير به جزر و مد مى شود، و تقريباً هر كدام در حدود 6 ساعت طول مى كشد.

به هنگام مد آب بالا آمده و بسيارى از سواحل را مى پوشاند، و به هنگام جزر پائين مى رود و قسمتى از كف درياها آشكار مى شود.

اين جزر و مد فوائد بسيار مهمّى در زندگى بشر دارد؛ از جمله: عقب زدن رودخانه هاى آب شيرين كه به دريا مى ريزد و مشروب ساختن زمين هاى وسيعى به كمك آن؛ همانگونه كه در نخلستان هاى وسيع و گسترده ساحلى خوزستان ديده مى شود.

از ديگر استفاده هاى جزر و مد در كارخانه ها براى حركت توربين ها است و فعاليّت در مخازن الكتريسته و نيز استفاده براى كشتيرانى به طورى كه

ص: 204

كشتى هاى بزرگ به هنگام مد مى توانند در بسيارى از ساحل ها پهلو بگيرند و بارگيرى يا تخليه بار كنند، و همچنين براى شتشوى بندرها، ماهى گيرى، به هم زدن آب دريا و تعديل حرارت و مواد تركيب آن، و امور ديگر.(1)

4- ماه و خورشيد در كلمات پيشوايان بزرگ اسلام.

هنگامى كه چشم امام سجّاد على بن الحسين عليه السلام به هلال ماه مى افتاد آن را مخاطب ساخته، اين كلمات را كه يك پارچه درس توحيد و خداشناسى است زمزمه مى فرمود: «أَيُّها الْخَلْقُ الْمُطِيْعُ! الدّائِبُ السَّرِيْعُ الْمُتَرَدِّدُ فِى مَنازِلِ التَّقْدِيْرِ الْمُتَصَرِّفُ فِى فَلَكِ التَّدبِيْرِ، آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَبِكَ الظُّلَمَ، وَ أَوْضَحَ بِكَ الْبُهَم، وَ جَعَلَكَ آيَةً مِنْ آياتِ مُلْكِهِ، وَ عَلامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ ... سُبْحانَهُ ما أَعْجَبَ مادَبَّرَ فى أمْرِكَ وَ أَلْطَفَ ما صَنَعَ فِى شَأنِكَ جَعَلَكَ مِفْتاحَ شَهْرٍ حادِثٍ لِامْرٍ حادِثٍ ...»:

«اى مخلوق مطيع! واى گردنده سريع كه در منزل گاه هاى معين پيوسته در رفت و آمدى، و در فلك تدبير متصرّفى، ايمان آوردم به كسى كه تاريكى ها را به وسيله تو روشن ساخته، و مبهمات را با تو واضح كرده، و تو را نشانه اى از نشانه هاى حكومت، و علامتى از علامات سلطانش قرار داده ... منزّه است او، چقدر عجيب كار تو را تدبير فرموده! و چه لطيف است آنچه در شأن تو انجام داده! تو را كليد ماه نو، براى كار نو قرار داده است ...».(2)

امام صادق عليه السلام در روايت مفضّل مى فرمايد:

«اى مفضّل! در طلوع و غروب خورشيد انديشه كن كه خداوند حاكميت روز و شب را با آن برپا مى دارد. اگر طلوع خورشيد نبود كار جهان به كلّى به هم مى خورد، و مردم توانايى بر امر معاش و تدبير كارهايشان را نداشتند، دنيا براى آنها تاريك، و زندگى با نبودن نور خورشيد و آثار آن ناگوار مى شد، و فوائد طلوع آفتاب آشكار است و بى نياز از شرح. در منافع غروب آن بينديش، اگر

ص: 205

غروب آفتاب نبود مردم آرامش و قرار نداشتند، با اينكه احتياج زيادى براى آسايش جسم و آرامش روح به آن دارند ...

سپس در ارتفاع و انخفاض خورشيد كه سبب پيدايش فصول چهارگانه و منافع و آثار آن است، بينديش ... و همچنين در انتقال خورشيد در برج هاى دوازده گانه براى تكميل دوره سالانه ... اين تغيير موضع آفتاب سبب رسيدن غلّات و ميوه ها و آغاز نشو و نماى گياهان است ...

به كيفيّت طلوع خورشيد در اين جهان بنگر كه چگونه خدواند براى آن برنامه ريزى كرده. اگر خورشيد در يك گوشه از آسمان ثابت مى ماند، هرگز شعاع و منافع آن به نقاط زيادى نمى رسيد، گردش آن سبب مى شود كه همه موجودات از آن بهره گيرند.

آيا مردم نمى بينند اين امور مهمّه چگونه انجام مى گيرد؟ و هيچگونه تخلّف و ناموزونى در امورى كه به سود مردم جهان و بقاى آن است در آن ديده نمى شود!

به وسيله ماه خدا را بشناس كه مردم با نظام مخصوص اش ماه ها را مى شناسند و حساب سال را نگه مى دارند ... ببين چگونه شب هاى تاريك را روشن مى سازد؟ و چه فايده اى در آن نهفته است؟ زيرا با تمام نيازى كه مردم براى آرامش و خنك شدن هوا به ظلمت شب دارند؛ صلاح اين نيست كه شب ها يك پارچه تاريك باشد كه هيچ كارى نتوان انجام داد. بلكه گاه مردم به خاطر تنگى وقت يا گرماى هوا در اعمال روزانه، نياز به ادامه كار در شب دارند، در اين حالت مى توانند قسمتى از كارهاى لازم را در نور ماه انجام دهند، و اينكه نور ماه در همه شب نيست، و از نور خورشيد كمتر است، براى اين است كه مردم برنامه مفصّلى براى كار در شب نچينند و آرامشى كه منظور است به كلّى از دست نرود.»(1)

ص: 206

ص: 207

أَرادَ شُكُوراً(1)

8- وَسَخَّرَ لَكُمْ الْلَّيْلَ وَ النَّهارَ(2)

9- انَّ فِى اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهار وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِى السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُوْنَ(3)

10- قُلْ أَرَأَيْتُمْ انْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُم اللَّيْلَ سَرْمَداً الى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ الهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيْكُمْ بِضِياءٍ أَفَلا تَسْمَعُوْنَ- قُلْ أَرَأَيْتُم إنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً الى يَوْمِ الْقِيامَةِ مْ الهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَاْتِيْكُمْ بَلَيْلٍ تَسْكُنُوْنَ فِيْهِ أَفَلا تُبْصِروْنَ- وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمْ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُؤا فِيْهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُوْنَ(4)

11- وَ اللَّيْلِ اذا يَغْشى- وَالنَّهارِ اذا تَجَلَّى(5)

12- ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُوْلِجُ اللَّيْلَ فى النَّهارِ وَ يُوْلِجُ النَّهارَ فى اللَّيْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيْعٌ بَصَيْرٌ(6)

ترجمه:

1- «او كسى است كه شب و روز و خورشيد و ماه را آفريد.»

2- «خداوند شب و روز را دگرگون مى سازد، و در اين عبرتى است براى صاحبان بصيرت.»

3- «او كسى است كه شب را براى شما آفريد كه در آن آرامش بيابيد و روز را روشنى بخش قرارداد، در اين نشانه هايى است براى كسانى كه گوش شنوا دارند.»

4- «از نشانه هاى او شب و روز و خورشيد و ماه است.»

5- «ما شب و روز را دو نشانه (توحيد و عظمت خود) قرار داديم، سپس

ص: 208

نشانه شب را محو كرده، و نشانه روز را روشنى بخش ساختيم تا فضل پروردگار را (در پرتو آن) بطلبيد و به تلاش زندگى برخيزيد) و عدد سال ها و حساب را بدانيد.»

6- «و شب را پوششى (براى شما) و روز را وسيله اى براى زندگى و معاش قرار داديم.»

7- «او كسى است كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد براى آنها كه بخواهند متذكر شوند يا بخواهند شكرگذارى كنند.»

8- «او شب و روز را مسخر شما ساخت.»

9- «مسلّماً در آمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمان ها و زمين آفريده آيات (و نشانه هايى) است براى آنها كه پرهيزكارند.»

10- «بگو به من خبر دهيد اگر خداوند شب را براى شما تا روز قيامت جاودان قرار دهد آيا معبودى جز خدا مى تواند روشنايى براى شما بياورد؟

آيا نمى شنويد؟- بگو به من خبر دهيد هرگاه خداوند روز را تا قيامت بر شما جاودان كند كدام معبود غير از اللَّه است كه براى شما شبى بياورد كه در آن آرامش يابد؟ آيا نمى بينيد؟ از رحمت او است كه براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشيد، و هم براى بهره گيرى از فضل خدا تلاش كنيد، شايد شكر نعمت او را بجا آوريد.»

11- «قسم به شب در آن هنگام كه جهان را بپوشاند- و قسم به روز هنگامى كه تجلى كند.»

12- «اين به خاطر آن است كه خداوند شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند، و خداوند شنوا و بينا است.»

***

ص: 209

در قرآن مجيد بيش از هفتاد بار واژه «ليل» «شب» و بيش از پنجاه بار واژه «نهار» «روز» تكرار شده است كه آيات دوازده گانه بالا نمونه هاى مختلفى از اين آيات است كه در آنها مخصوصاً روى جنبه توحيدى آفرينش ليل و نهار تكيه شده است.

در نخستين آيه، اصل آفرينش شب و روز، و خورشيد و ماه كه رابطه نزديكى با آن دارد، به عنوان دليلى براى رهروان راه توحيد و خداشناسى ذكر شده؛ مى فرمايد: «او كسى است كه شب و روز را آفريد»: وَ هُوَ الَّذىْ خَلَقَ اللَّيْلَ وَ النَّهار

همين معنى به شكل ديگر در چهارمين آيه نيز آمده است؛ مى فرمايد: «از نشانه هاى او شب و روز و خورشيد و ماه است»: وَ مِنْ آياتِهِ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ

***

در حالى كه در دوّمين آيه دگرگون شدن شب و روز به فرمان خدا مورد توجّه قرار گرفته، و آن را عبرتى براى صاحبان بصيرت مى شمرد يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ انَّ فى ذلِكَ لَعِبْرَةً لِاولى اْلأَبْصارِ

اين دگرگونى ممكن است اشاره به آمد و شد شب و روز، و يا اشاره به كم و زياد شدن مقدار زمان اين دو باشد، يا تفاوتى است كه از نظر گرما و سرما در اين دو پيدا مى شود.(1)

ولى هيچ مانعى ندارد كه اين دگرگونى همه اين معانى را شامل شود.

***

در حالى كه در سومين آيه روى يك از فوائد مهم شب و روز تكيه كرده؛ مى فرمايد: «خدا كسى است كه شب را براى آرامش شما قرار داد، و روز را روشنى بخش».

ص: 210

معلوم است آرامش در تاريكى شب يكى از مهم ترين نعمت هاى الهى است؛ همانگونه كه روشنايى روز براى انواع فعاليّت ها نعمت مهم ديگرى است.

جالب اينكه در اين آيه روز «مبصر» شمرده شده، و «مبصر» در اصل به معنى بينا است؛ و مى دانيم روز خودش بينا نيست؛ بلكه از آنجا كه سبب بينائى ديگران مى شود اين تعبير شايد به عنوان تأكيد و مبالغه بر آن اطلاق شده است.

به راستى اگر تابش نور نباشد هزار چشم بينا بى فايده است؛ و لذا در پايان آيه مى افزايد: «در اين موضوع نشانه هايى است براى آنها كه گوش شنوا دارند» آنها كه اين آيات قرآنى را مى شنوند، و روى آن مى انديشند انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُوْنَ

***

در حالى كه در پنجمين آيه هركدام از شب و روز را يك آيه از آيات پروردگار مى شمرد، و مى گويد: «ما آيت شب را محو كرديم و آيت روز را روشنى بخش قرار داديم». سپس به دو فايده مهم آن اشاره كرده مى فرمايد:

«هدف اين بوده است كه در پرتو آن به تلاش زندگى برخيزد و از فضل پروردگار بهره مند شويد و عدد سال ها و حساب را بدانيد لِتَبْغُوا فَضلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَ لِتَعْلِمُوا عَدَدَ السِّنيْنَ وَ الْحِسابَ

آيا بهره گيرى از فضل خداوند تنها از فوائد روز است و دانستن حساب سال و ماه از آثار شب و روز هر دو؟ يا اينكه هر دو فايده رابطه نزديكى با شب و روز هر دو دارد؟، چرا كه استراحت شبانه در نيروى كار براى روز و بهره گيرى از فضل خدا مسلّماً تأثير دارد. معنى دوّم از نظر هماهنگى آيه مناسب تر به نظر مى رسد هر چند جمعى از مفسّران همان معنى اول را ذكر كرده اند.

***

در آيه ششم همين معنى به شكل ديگرى جلب توجّه مى كند؛ مى فرمايد: «ما شب را لباس و پوشش قرار داديم، و روز را معاش» وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً- وَ

ص: 211

النَّهارَ مَعاشاً

«معاش» ممكن است اسم زمان يا مكان باشد يا مصدر ميمى و مناسب معنى مصدرى است.(1)

تعبير به «لِباسَ» در مورد شب تعبير بسيار جالبى است از اين جهت كه شب همچون پوششى است براى نيم كره زمين، و يا همچون پوششى است براى انسان ها، همانگونه كه لباس جسم انسان را در برابر انواع آسيب ها حفظ مى كند و جمال و زيبائى به او مى دهد؛ همچنين تاريكى شب و خواب عميق كه در سايه آن دست مى دهد به روح و جسم انسان شادابى و نشاط مى بخشد و او را از بيمارى هاى مختلف حفظ مى كند.

***

در هفتمين آيه سخن از جانشين شدن شب و روز نسبت به يكديگر است؛ مى گويد: «خدا آن كسى است كه اين دو را جانشين يكديگر قرارداد»: وَ هَوَ الَّذِىْ جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً

«خِلْفَه» (بر وزن فتنه) به گفته راغب در مفردات در جائى گفته مى شود كه دو چيز پيوسته جانشين يكديگر شوند؛ ولى به گفته فيروزآبادى در قاموس اللّغة «خلفه» به معنى مختلف است. در صورت اول تناوب شب و روز مورد توجّه است كه اگر اين تناوب دقيق و حساب شده نبود موجودات زمين يا از شدّت تابش آفتاب مى سوختند و يا از شدّت سرماى شب منجمد مى شدند، و در صورت دوم اشاره به تفاوت شب و روز و پيدايش فصول چهارگانه سال است كه آثار ويژه اى در زندگى انسان ها دارد.

بعضى از مفسّران معنى اول را برگزيده اند، و بعضى به سراغ معنى دوم رفته اند، ولى جمع ميان اين دو معنى نيز بى مانع است.

ص: 212

در روايات اسلامى آمده است كه انسان مى تواند عباداتى را كه از او در شب فوت شده در روز قضا كند؛ (يا به عكس) و آيه را ناظر به اين معنى شمرده اند.(1)

اين تفسير با تفاسير فوق نيز منافاتى ندارد؛ و به هر حال آيه اشاره به نظام خاصّ و متناوب شب و روز است كه از علم و قدرت بى پايان پروردگار حكايت مى كند؛ به طورى كه اگر فى المثل حركت كره زمين به دور خود كمى تندتر يا كندتر از امروز مى بود؛ روزها و شب ها ممكن بود چنان طولانى شود كه حيات و زندگى انسان ها، بلكه تمام موجودات زنده روى زمين به خطر بيفتد.

***

در هشتمين آيه سخن از تسخير شب و روز، و بودن آن دو در خدمت انسان ها است؛ مى فرمايد: «خداوند شب و روز را مسخر شما ساخت»: وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهار

چون شرح معنى تسخير در موارد مشابه گذشته است؛ نيازى به تكرار نمى بينيم.

***

در نهمين آيه نخست روى مسأله اختلاف شب و روز، و بعد روى تمامى مخلوقاتى كه خداوند در زمين و آسمان آفريده است به عنوان نشانه هاى عظمت و علم و قدرت او تكيه شده است» انَّ فِى اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِى السَّمواتِ وَ الْارْضِ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُوْنَ

اين تعبير نشان مى دهد كه خلقت اين دو تا چه اندازه اهمّيّت دارد.

***

در دهمين قسمت از اين آيات طى سه آيه، فوائد مهم شب و روز با تعبيرات

ص: 213

زيبائى نشان داده شده است؛ مى فرمايد: تو اى پيامبر به آنها بگو اگر خداوند شب را تا قيامت جاودانى مى كرد، آيا كسى جز او مى توانست نور و روشنائى براى شما بياورد تا از فوائد و بركات آن بهره مند شويد؟

يا اگر خداوند روز را جاودانى مى ساخت، آيا كسى جز او بود كه براى شما تاريكى شب بيافريند كه مايه آرامش شما باشد؟

اين خداوند است كه با رحمت اش نظام شب و روز و ظلمت و نور را مقرّر داشت تا هم از آرامش لازم بهره مند شويد، و هم فعاليّت زندگى براى بهره گيرى از فضل پروردگار داشته باشيد؛ تا اين نعمت هاى بزرگ حسّ شكرگزارى شما را برانگيزد و به سراغ خالق آنها برويد.

جالب اينكه در ذيل يك آيه مى گويد: أفَلا تَسْمَعُوْنَ «آيا نمى شنويد» و در ذيل آيه ديگر مى گويد: أفَلا تُبْصِرُوْنَ «آيا نمى بينيد»

اين تعبيرات شايد اشاره به آن باشد كه در اين نظام دقيق شب و روز، هم دلائلى حسّى وجود دارد كه با چشم بايد ديده شود، و هم دلائل نقلى كه بايد با گوش شنيده شود؛ اين نيز قابل دقت است كه در مورد جاودانگى شب، «آيا نمى شنويد» مى گويد و در مورد جاودانگى روز «آيا نمى بينيد»، چرا كه در تاريكى معمولًا گوش كار مى كند و در روشنائى بيشتر چشم.

***

اهميّت موضوع شب و روز تا آن حد است كه قرآن در آيات متعدّدى به اين دو سوگند ياد مى كند از جمله در يازدهمين قسمت از آيات مورد بحث مى گويد: «سوگند به شب هنگامى كه همه جا را بپوشاند و سوگند به روز هنگامى كه جلوه گر شود (و نور حيات بخش آن زنگ بيدار باش را در جهان حيات همراه انواع بركات به صدا در مى آورد) وَاللَّيْلِ اذا يَغْشى وَ النَّهارِ اذا تَجَلّى.

همين معنى در جاى ديگر به تعبير ديگرى آمده است؛ مى فرمايد: وَاللَّيْلِ اذا أدْبَرَ وَ الصُّبْحِ اذا أَسْفَرَ: «سوگند به شب هنگامى كه پشت كند (و رو به سوى

ص: 214

روشنائى رود) و سوگند به صبح هنگامى كه چهره بگشايد»(1) (و با روشنائى خود لبخند حيات زند)

در جاى ديگر مى فرمايد: وَالّليْلِ اذا عَسْعَسَ وَ الصُّبْحِ اذا تَنَفَّس: «قسم به شب هنگامى كه پشت كند و به آخر رسد و قسم به صبح هنگامى كه تنفس كند»(2) (و با نفس عميق اش روح حيات در كالبد همه موجودات بدمد.)

در جاى ديگر مى افزايد: وَالضُّحى وَاللَّيْلِ اذا سَجَى. «قسم به روز هنگامى كه آفتاب برآيد، و سوگند به شب در آن هنگام كه آرام گيرد»(3) (و آرامش ببخشد)

سوگندهاى ديگرى از اين قبيل كه همه بازگو كننده اهمّيّت زيادى است كه قرآن براى شب و روز قائل است در قرآن آمده تا انسان ها بيشتر در آنها بينديشند و نشانه هاى خدا را در جاى جاى اين دو موجود ببينند؛ زيرا سوگند هميشه دليل اهميّت و ارزش و مايه توجّه و دقت است.

***

در دوازدهمين و آخرين آيه مورد بحث به تعبير تازه اى در اين زمينه برخورد مى كنيم؛ مى فرمايد: «اين به خاطر آن است كه خداوند شب را در روز داخل مى كند و روز را در شب» ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهِ يَوْلِجُ اللَّيْلَ فِى النَّهارِ وَ يُوْلجُ النَّهارَ فِى اللَّيْلِ

«يولج» از مادّه «ايلاج» به معنى داخل كردن است؛ و چون به صيغه فعل مضارع ذكر شده،- و مى دانيم فعل مضارع براى استمرار است- ممكن است اشاره به زياد و كم شدن تدريجى و منظّم شب و روز در فصول مختلف سال باشد كه از يكى كم و به ديگرى اضافه مى شود. اين نظام تدريجى كه عامل مؤثّرى در پرورش گياهان و تكامل موجودات زنده است؛ اگر ناگهان صورت مى گرفت تعادل اين موجودات به هم مى خورد و زيان بار بود لذا خداوند اين

ص: 215

امر را تدريجى مقرّر فرموده است.

همچنين ممكن است اشاره به مسأله طلوع و غروب آفتاب باشد؛ زيرا هنگامى كه طلوع خورشيد نزديك مى شود نخست اشعّه آن به قسمت بالاى جو مى تابد، و كمى هوا روشن مى شود، و هر قدر خورشيد از پشت افق بالاتر مى آيد اين روشنائى بيشتر مى گردد، و به عكس در هنگام غروب آفتاب، شب يك مرتبه فرا نمى رسد، بلكه اشعّه آفتاب آهسته آهسته از طبقات پائين هوا برچيده شده، و تاريكى جاى آن را مى گيرد. اين انتقال تدريجى از نور به ظلمت و بالعكس، سبب مى شود كه انسان از نظر جسمى و روحى با آن هماهنگ گردد؛ و اگر شب يا روز ناگهان فرا مى رسيد مسلّماً آثار سوئى مى گذاشت.

جالب اين كه ظاهر آيه فوق اين است كه داخل شدن شب در روز و روز در شب در زمان واحد صورت مى گيرد؛ و به راستى همين است. زيرا در مناطق شمال خط استواء، در فصل تابستان شب تدريجاً كاسته و جزء روز مى گردد؛ يعنى مصداق يُوْلجُ اللَّيْلَ فِى النَّهارِ است، و در همان زمان در زيز خط استواء از روزها كم شده و جزء شب مى گردد و مصداق يُوْلِجُ النَّهارَ فى اللَّيْل است!(1)

در حديث معروف مفضّل چنين آمده است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

اى مفَضل! درست در داخل شدن تدريجى شب و روز در يكديگر بينديش ...

اگر داخل شدن يكى در ديگرى ناگهانى صورت مى گرفت به بدن ها زيان مى رسانيد، و انسان ها را بيمار مى كرد. درست مثل اين كه كسى از شما ناگهان از حمّام داغى به جاى سرد منتقل شود، مسلّماً زيان به او مى رساند و بدنش را بيمار مى كند ... اگر تدبير الهى در اين نبود چرا اين انتقال به شكلى صورت گيرد كه سلامت انسان در آن باشد.(2)

ص: 216

ص: 217

است؛ در حالى كه با پيشرفت تمدّن ماشينى و ايجاد نورهاى مصنوعى، بسيارى از افراد قسمت زيادى از شب را بيدار مى مانند و قسمت زيادى از روز را مى خوابند كه اين خود يكى از عوامل انواع بيمارى ها است. قرآن با جمله هُوَ الّذِى جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيْهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً: «او كسى است كه شب را براى اين قرار داد كه در آن آرامش بيابيد و روز را روشنى بخش»(1) در حقيقت به اينگونه افراد هشدار داده است كه ترك خواب شبانه سبب از دست دادن آرامش روحى است.

***

ص: 218

ص: 219

فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُوْنَ(1)

6- وَ جَعَلَ فِيْها رَواسِىَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيْها وَ قَدَّرَ فِيْها أَقْواتَها فِى أَرْبَعَةِ أَيْامٍ سَواء لِلسّائلِيْنَ(2)

7- وَجَعَلْنا فِيْها رَواسِىَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَيْنا كُمْ ماءاً فُراتاً(3)

8- أمَّنْ جَعَلَ اْلأرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِىَ وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حاجِزاً أَ الهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ اكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُوْنَ(4)

9- وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالًا وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْنانا(5)

10- وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيْضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِيْبُ سُوْدٌ(6)

ترجمه:

1- «آيا آنها به شتر نمى نگرند چگونه آفريده شده؟ و به آسمان نگاه نمى كنند كه چگونه برپا شده؟- و به كوه ها كه چگونه در جاى خود نصب گرديده؟»

2- «آيا ما زمين را محل آرامش (شما) قرار نداديم؟- و كوه ها را ميخ هاى زمين؟!»

3- «و او كسى است كه زمين را گسترد و در آن كوه ها و نهرهايى قرار داد ...»

4- «و در زمين كوه هاى ثابت و محكمى افكند تا لرزش آن را نسبت به شما بگيرد و نهرها ايجاد كرد و راه هايى، تا هدايت شويد.»

ص: 220

5- «و در زمين كوه هاى ثابت و پا برجايى قرار داديم تا آنها (انسان ها) در آرامش باشند، و در آن دره ها و راه هايى قرار داديم تا هدايت شوند.»

6- «او در زمين كوه هايى قرارداد، و بركاتى در آن آفريد، و مواد غذائى مختلف آن را مقدر فرمود، اينها همه در چهار روز بود، درست به اندازه نياز تقاضا كنندگان!»

7- «و در آن كوه هاى استوار و بلند قرار داديم، و آبى گوارا به شما نوشانديم.»

8- «آيا كسى كه زمين را مستقر و آرام قرارداد، و در ميان آن نهرهايى روان ساخت، و براى زمين كوه هاى ثابت و پابرجا ايجاد كرد، و ميان دو دريا مانعى قرار داد (تا باهم مخلوط نشوند، و با اين حال) آيا معبودى با خدا است؟ نه، بلكه اكثر آنها نمى دانند (و جاهلند).»

9- «خداوند از آنچه آفريده، سايه هايى براى شما قرار داده و از كوه ها پناهگاه هايى.»

10- «... و از كوه ها نيز (به لطف پروردگار) جاده هايى آفريده شده به رنگ سفيد و سرخ با الوان مختلف و (گاه) به رنگ كاملًا سياه!»

***

ص: 221

جماعت در لغت عرب نيز «جِبِلّ» (به كسر جيم و با و تشديد لام) گفته مى شود به خاطر تشبيه به كوه در عظمت.(1)

«رواسى» جمع «راسِية» به معنى كوه هاى سخت و پابرجا است؛ و در اصل از «رسو» (بر وزن رَسْم و غُلُوّ) به معنى ثابت و پا برجا بودن گرفتن شده است. به ظرف هاى بزرگى كه در زمين كار مى گذارند و ثابت است نيز «راسيه» گفته مى شود.- مانند «قُدُوْرٍ راسِياتٍ» كه در داستان سليمان در قرآن مجيد آمده و به معنى ديگ هاى بزرگ و ثابت است- به ستون هاى ثابت وسط خيمه نيز «رسىّ» اطلاق مى شود و «مرسات» به لنگر كشتى مى گويند كه باعث ثبات و قرار گرفتن كشتى در يك نقطه است.

اين واژه گاه به معنى برقرار ساختن صلح در ميان جمعيّت نيز به كار مى رود؛ چرا كه صلح مايه ثبات يك كشور است.

***

ص: 222

قنات ها و نهرها.

اين تعبير ممكن است اشاره ظريفى به مسأله طرز تشكيل كوه ها و پيدايش آنها باشد كه علم امروز از آن پرده برداشته، و مى گويد كوه ها بر اثر عوامل مختلفى به وجود مى آيد: گاه به خاطر چين خوردگى هاى زمين و گاه بر اثر آتشفشان ها، و گاه نتيجه آبرفت هاى ناشى از باران است كه اطراف آن را مى شويد و با خود مى برد و قسمت محكم و پر صلابت بر جاى خود ثابت مى ماند.

در درون درياها نيز كوه هاى بسيارى از رسوبات حيوانات مانند مرجان ها به وجود مى آيد كه به آنها كوه ها و جزاير مرجانى مى گويند.

تمام اين معانى ممكن است در جمله كَيْفَ نُصِبَتْ «چگونه برپا و ثابت شده» جمع باشد.

***

در دوّمين بخش از آيات به عنوان بيان نعمت هاى الهى مى فرمايد: «آيا ما زمين را محل آرامش (شما) قرار نداديم، و كوه ها را ميخ هاى زمين»؟ ألَمْ نَجَعَل اْلأَرْضَ مِهاداً- وَ الْجِبالَ أَوْتاداً

«اوْتادْ» جمع «وَتَد» (بر وزن حسد) به ميخ هاى بزرگ و محكم گفته مى شود؛ و بعضى آن را به ميخ هايى كه در زمين فرو مى كنند و طناب خيمه را به آن مى بندند تفسير كرده اند.(1)

در اينكه چگونه كوه ها به منزله ميخ هاى زمين است؟ تفسيرهاى متعدّدى وجود دارد: نخست اينكه امروز ثابت شده كوه ها ريشه هاى عظيمى در اعماق زمين دارند. اين ريشه ها به هم پيوسته و چون زرهى پوسته زمين را در بر گرفته و آن را در برابر فشارهاى ناشى از حرارت درونى حفظ مى كند؛ و اگر آنها نبودند سطح زمين آرام و قرار نداشت.

از اين گذشته همانگونه كه جاذبه ماه و خورشيد بر اقيانوس ها اثر مى گذارد،

ص: 223

و توليد جزر و مد مى كند؛ اين تأثير در خشكى ها نيز وجود دارد، و زره كوه ها، پوسته زمين را در مقابل اين فشار عظيم نيز مقاوم مى سازد.

از سوى سوم كوه ها به صورت ديوارهاى بلندى مناطق مختلف زمين را در مقابل تندبادها و طوفان ها حفظ مى كند؛ به طورى كه اگر صفحه روى زمين همه جا به شكل بيابان بود زندگى انسان به خاطر اين طوفان هاى كوبنده بر سطح آن غير ممكن بود.

از همه اينها گذشته چون كوه ها مركز مهمّى براى ذخيره آبها است به منزله ميخ هاى محكمى براى نظم زندگى بشر محسوب مى شود.

در تفسير الميزان آمده است كه ممكن است تعبير «اوتاد» «ميخ ها» به خاطر اين باشد كه غالب كوه هاى زمين نتيجه آتشفشان ها است كه مواد مذاب درونى زمين بيرون ريخته و بردهانه آتشفشان به صورت ميخى بر زمين باقى مانده و آتشفشان را به كنترل خود درآورده است.(1)

***

در آيه سوم و چهارم و پنجم، از كوه ها تعبير به «رواسى» (موجودات ثابت و پابرجا) شده؛ مى گويد: «خداوند در زمين كوه ها و نهرها قرار داد» و جَعَلَ فِيْها اْلأَرْضِ رَواسِىَ أَنْ تَمِيْدَ بِكُمْ وَ انْهاراً وَ سُبُلًا لَعَلّكُمْ تَهْتَدُوْنَ

همين معنى در آيه پنجم نيز ديده مى شود.

روى هم رفته از اين آيات سه گانه به خوبى استفاده مى شود كه يكى از فوائد مهم كوه ها، جلوگيرى از حركات ناموزون و لرزش هاى زمين است.

«تَمِيْد» از مادّه «مَيْد» (بر وزن صيد) به معنى اضطراب اشياء بزرگ است؛ و بعضى گفته اند به معنى حركت توأم با اضطراب به چپ و راست است، شبيه حركت كشتى هاى خالى در روى امواج آب، و «ميدان» را از اين رو ميدان گويند كه به هنگام مسابقه يا جنگ در آن حركت مى كنند.

درباره تأثير كوه ها در جلوگيرى از حركات پوسته زمين بر اثر فشارهاى

ص: 224

درونى، و جاذبه جزر و مد ماه و خورشيد، و اضطراب هاى ناشى از طوفان هاى مداوم، در آيات قبل سخن گفته ايم و نياز به تكرار نيست.

همچنين از اين آيات اجمالًا استفاده مى شود كه پيدايش نهرها رابطه اى با پيدايش كوه ها دارد؛ و به راستى چنين است. نهرهاى عظيمى كه در تمام طول سال جريان دارند و سرزمين هاى تشنه را سيراب مى كنند از بركت آبهايى است كه در دل كوه ها يا در قلّه آنها به صورت برف و يخ ذخيره شده است؛ به همين دليل كوه هاى عظيم دنيا سرچشمه نهرهاى عظيم جهان است.

و از آنجا كه وجود كوه ها ممكن است اين اشتباه را براى بعضى ايجاد كند كه آنها بخش هاى زمين را از يكديگر جدا مى كنند، و طريق عبور و مرور را مى بندند، در آيات فوق آمده است كه خداوند جاده ها و درّه هايى در آنها قرارداد، تا انسان ها هدايت يابند و به مقصد برسند!

اين نكته نيز جالب است كه هميشه در لابه لاى كوه هاى عظيم و سر به فلك كشيده، دژها و جاده هايى است كه به انسان ها اجازه عبور مى دهد. يعنى در عين آنكه ديوار عظيمى است در مقابل طوفان ها، مانع عبور و مرور انسان ها نمى شود؛ و كمتر اتفاق مى افتد كه اين كوه ها بخش هايى از زمين را كاملًا از هم جدا كنند.

اين نكته نيز حائز اهمّيّت است كه اگر سطح زمين صاف بود به خاطر حركت سريع اش به دور خود و لغزش تند قشر هوا بر سطح آن ممكن بود چنان داغ و سوزان گردد كه زندگى بر سطح آن غير ممكن شود.

ولى خداوند بزرگى كه زمين را مهد آرامش انسان قرار داده؛ به كوه ها دستور فرموده كه پنجه هاى خود را در قشر هوا بيندازند، و آن را همراه خود به دور زمين بچرخانند، تا از لغزش هوا و توليد گرما و حرارت جلوگيرى به عمل آيد.

بنابراين به خوبى مى بينيم كه وجود اين قطعات سنگ بى جان چه نقش مؤثّرى در حيات موجودات جاندار در ابعاد مختلف دارد.

ضمناً كوه ها به خاطر چين و شكن هاى فراوان، سطوح وسيعى ايجاد

ص: 225

مى كنند و قسمت قابل استفاده زمين را به چندين برابر وسعت مى دهند، و در عين حال بسيارى از آنها محل روئيدن درختان جنگلى فراوان و انواع گياهان داروئى و غذائى و مراتع آباد هستند كه بر اهل فن پوشيده نيست.

***

شايد به همين جهت در ششمين آيه، بعد از بيان قراردادن كوه ها در زمين، سخن از بركات زمين و غذاهاى آن به ميان آمده؛ مى فرمايد: «بر بالاى زمين كوه هايى قرارداد، و بركاتى در آن آفريد، و مواد غذائى را در آن مقدر فرمود وَ جَعَلَ فِيْها رَواسِىَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيْها وَقَدَّرَ فِيْها أَقْواتَها

زيرا بدون شك هم خود كوه ها و هم آب هايى كه از دامنه آنها سرازير مى شود نقش بسيار مؤثّرى در توليد مواد غذائى دارند.

جالب اينكه در پايان اين آيه مى گويد: سَواء لِلسّائِليْنَ شايد اشاره به اين معنى كه اين مواد غذائى درست مساوى نياز نيازمندان و تقاضا كنندگان است؛ و تعبير به «سائلين» ممكن است اشاره به همه انسان ها و حيوانات و گياهان باشد- و اگر به صورت جمع مذكر عاقل ذكر شده به اصطلاح از باب تغليب است- آرى همگى به زبان حال تقاضاى «اقوات» دارند.

«اقْواتْ» جمع «قُوْت» به معنى مادّه غذائى است. بعضى از مفسّران آن را فقط به باران تفسير كرده اند، و بعضى به مواد غذائى نهفته در دل خاك؛ ولى ظاهر اين است كه اشاره به تمام مواد غذائى است كه از زمين بيرون مى آيد يا در آن پرورش پيدا مى كند، و تعبير به «قَدَّرَ» از مادّه «تقدير» شايد اشاره به اين باشد كه قبل از آفرينش انسان و ساير موجودات زنده، تمام نيازمندى هاى آنها اندازه گيرى و پيش بينى شده است! (مضمون آيه هفتم در آيات قبل آمده است.)

***

در هشتمين آيه به چهار نعمت مهم الهى اشاره مى كند: زمين مستقر و آرام به گونه اى كه انسان و موجودات زنده ديگر به راحتى بتوانند بر آن زندگى كنند، و ايجاد نهرها در لابلاى قطعات زمين، و آفرينش كوه هاى محكم و پابرجا، و

ص: 226

ايجاد مانع ميان دو دريا (از آب شيرين و شور) تا با يكديگر مخلوط نشوند.

اين چهار نعمت به طرز جالبى با يكديگر ارتباط دارند. كوه ها مايه آرامش زمين، و سرچشمه پيدايش نهرها است، و اين نهرها هنگامى كه به درياهاى آب شور مى ريزند با يك حجاب نامرئى مدّت ها جدا مى مانند و مخلوط نمى شوند، و اين حجاب چيزى جز تفاوت درجه غلظت آب شور و شيرين نيست؛ و به تعبير ديگر تفاوت وزن مخصوص آنها سبب مى شود كه آب هاى شيرين نهرها تا مدّت زيادى در آب شور حل نشوند، و اين فايده بسيار مهمّى براى كشت و زرع مناطق ساحلى دارد، زيرا به كمك جزر و مد اين آب هاى شيرين به عقب رانده مى شوند و زمين هاى زيادى را زير كشت فرو مى برند و باغ هاى سرسبز و مزارع آباد به وجود مى آورند.

بى جهت نيست كه در پايان اين آيه مى فرمايد: «آيا معبود ديگرى با خداوند است؟!» أَإِلهٌ مَعَ اللَّهِ «بلكه اكثر آنها نمى دانند» بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُوْنَ

آرى آنها از اسرار اين همه نعمت ها و بركات بى خبرند. نعمت هايى كه در هر گوشه و كنار جهان وجود دارد، و هريك نشانه اى است براى آن ذات بى نشان، امّا اين بى خبران از آن محجوب اند.

***

نهمين و دهمين آيه اشاره به بعضى ديگر از ويژگى ها و منافع كوه ها نموده است. نخست بعد از ذكر آفرينش سايه ها كه انسان را در مقابل گرماى سخت و سوزان آفتاب حفظ مى كند، به پناهگاه هايى اشاره مى فرمايد كه در كوه ها وجود دارد؛ مى فرمايد: «و از كوه ها براى شما پناهگاه هايى قرارداد» وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ الْجِبالِ أَكْناناً.

«اكنان» جمع «كنّ» (بر وزن جِن) به گفته مجمع البيان به معنى محلّى است كه انسان را در خود مى پوشاند. ولى بعضى آن را به معنى هر نوع پوشش ذكر كرده اند حتى پيراهن را براى انسان «كِنّ» مى دانند؛ و منظور از «اكنان جبال» همان غارها و شكاف هايى است كه انسان مى تواند از آنها به عنوان پناهگاه براى خود

ص: 227

استفاده كند. ممكن است اهمّيّت پناهگاه هاى كوهستانى و غارها براى ساكنان آسوده خاطر شهرها هرگز روشن نباشد؛ ولى براى مسافران بى دفاع، و بيابانگردها و شبان ها و تمام كسانى كه در آفتاب داغ تابستان يا سرماى سخت زمستان و زير باد و باران گرفتار مى شوند اهمّيّت حياتى دارد، بسيار مى شود كه آنها را از مرگ حتمى نجات مى دهد؛ به خصوص اينكه اين گونه پناهگاه ها در زمستان ها غالباً گرم و در تابستان ها سرد است.

از اين گذشته در دوران هاى پيش و حتى امروز گروهى از انسان ها خانه هايى در دل كوه ها مى تراشند، خانه هايى بسيار محكم و كاملًا امن در برابر حوادث مختلف طبيعى. چنانكه در قرآن مجيد درباره «اصحاب الحجر» (قوم ثمود) آمده است وَ كانُوا يَنْحِتُوْنَ مِنَ الجِبالِ بُيُوْتاً آمِنِيْنَ: «آنها براى خود خانه هاى امن و امانى در دل كوه ها مى تراشيدند»(1)

اين يكى ديگر از منافع كوه ها است.

در قسمت ديگرى از اين آيات اشاره به جادّه هايى شده است كه خداوند آنها را به رنگ هاى مختلف سفيد و سرخ و گاهى كاملًا سياه آفريده است وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيْضٌ وَ حُمرٌ مُختْتَلِفٌ ألْوانُها وَ غَرابِيْتُ سُوْدٌ

«جُدد» جمع «جُدّه» (مانند غدد و غدّه) به معنى جاده و راه است. «بيض» جمع «ابيض» به معنى سفيد، و «حمر» جمع «احمر» به معنى سرخ و «غرابيب» جمع «غربيب» (بر وزن كبريت) به معنى سياه پر رنگ است، و كلاغ را به همين جهت «غراب» گويند و «سود» جمع «اسود» به معنى سياه است و در اينجا به عنوان تأكيد بعد از كلمه «غرابيب» آمده است.

جادّه هاى مختلف كوهستانى، با رنگ هاى كاملًا متفاوت، از اين نظر داراى اهميّت است كه به مسافران براى پيدا كردن مقصد خود كمك كرده، و آنها را از گمراهى نجات مى دهد. بعلاوه اين تفاوت رنگ ها نشانه تفاوت مواد تركيبى سنگ ها، و گاه دليل وجود معادن مختلفى است كه در دل آنها نهفته است.

ص: 228

***

در يك جمع بندى از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه آفرينش كوه ها با فوائد بسيار مهم و حياتى و سرنوشت ساز آنها، از نشانه هاى مهم علم و قدرت پروردگار و دلائل حكمت و رحمت او نسبت به انسان ها است؛ و به خوبى نشان مى دهد كه آفرينش اين جهان، و جزء جزء موجوداتش، تا چه اندازه پر معنى و پر محتوا است كه هر قدر در آنها مطالعه شود اسرار تازه اى كشف و به دنبال آن عشق و علاقه جديدى نسبت به آفريدگار آنها براى انسان پيدا مى شود.

***

ص: 229

است.»(1)

از اينجا به اين نكته اعجازآميز قرآنى پى مى بريم كه كوه ها را «اوتاد» و ميخ هاى زمين ناميده؛ چرا كه مى دانيم هميشه قسمت عمده ميخ را در ديوار يا اشياء ديگر فرو مى برند!

همچنين نيز از آنجا كه ميخ ها را براى استحكام يك شى ء، يا پيوند قطعات مختلف آن با يكديگر به كار مى برند اين تعبير اشاره لطيفى است به تأثير مهمّى كه كوه ها در جلوگيرى از متلاشى شدن قطعات زمين بر اثر فشار درونى كره زمين و فشار ناشى جزر و مدها دارد.

2- كوه ها نه تنها در آرامش زمين كه در آرامش هواى اطراف زمين نيز فوق العاده مؤثّرند. هركسى مى داند كه در يك كوير پهناور زندگى غير ممكن است؛ چرا كه هوا در آنجا غالباً طوفانى و پر گرد و غبار است، و نه تنها آرامش در آنجا نيست؛ كه نفس كشيدن هم مشكل و ناراحت كننده است.

آرى اين قامت بر افراشته كوه ها است كه جلو اين تند بادهاى ديوانه را مى گيرد؛ و آنها را به عقب مى راند، يا به ارتفاعات بالاى جو مى فرستد.

3- از اين گذشته كوه ها تأثير فراوانى در نزول برف و باران دارند؛ زيرا بر سر راه ابرها و رطوبت هاى برخاسته از دريا قد علم كرده، و آنها را متوقّف و وادار به باريدن مى كنند. قسمتى از اين باران ها را از دامنه خود سرازير كرده، و قسمتى را در دل خود، يا به صورت برف و يخ در قلّه هاى خود نگهدارى مى كنند.

4- همچنين كوه ها در تعديل گرماى هوا مخصوصاً در مناطق استوائى نقش مؤثّرى دارند. زيرا بلندى كوه ها سبب دورى مناطق مجاور آنها از سطح زمين مى گردد، و مى دانيم هر قدر از سطح زمين دورتر شويم هوا خنك تر مى گردد.

5- كوه ها اثر مهمّ ديگرى در باز داشتن ريگ هاى روان دارند. مى دانيم ريگ هاى روان كه با وزش بادها در صحراهاى بى آب و علف از نقطه اى به

ص: 230

نقطه اى ديگر حركت كرده؛ گاهى درختان و انسان ها و قافله ها و حتى آبادى ها را در زير خود دفن مى كنند، و مايه هلاكت گياهان و حيوانات مى شوند. اگر آنها مهار نشوند به همه مناطق روى زمين حمله مى كنند، و هيچ عاملى بهتر از كوه ها نمى تواند آنها را مهار كند.

اين منافع بزرگ به اضافه فوائد بسيار مهمّ ديگرى كه در تفسير آيات بالا ذكر كرديم؛ ما را به نقش مهمّ كوه ها از يك سو، و عظمت آيات قرآن در اين زمينه از سوى ديگر آشنا مى سازد.

***

ص: 231

ديگرى است كه هيچ كس آن را نمى داند جز خداوندى كه آنها را در علم خود مقدّر فرموده است.»(1)

جمله سر بسته اى كه در پايان كلام امام صادق عليه السلام طبق اين حديث آمده است؛ ممكن است اشاره به منافع مهمّ ديگرى باشد كه با پيشرفت علوم تدريجاً كشف شده، و در بحث هاى گذشته به آنها اشاره شد، و يا منافع مهمّ ديگرى كه هنوز از چشم تيزبين علم و دانش بشرى مخفى مانده است.

***

ص: 232

اين سخن با توجّه به اينكه طبق تصريح بعضى از دانشمندان اخير- كه در بالا آورديم- جزء اكتشافات يكصد ساله اخير مى باشد؛ مطلب بسيار جالبى به نظر مى رسد كه اين عالم بزرگ اسلامى حدود سيصد سال قبل به آن توجّه پيدا كرده است.

***

ص: 233

ص: 234

3- وَ هُوَ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتّى اذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ(1)

4- وَاللَّهُ الَّذِىْ أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيْرُ سَحاباً فَسُقْناهُ الى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاحْيَيْنا بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها(2)

5- انَّ فِى خَلْقِ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ ... وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِيْها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْرِيْفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُوْنَ(3)

6- أَفَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذى تَشْرَبُوْنَ- أَءَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوُهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ- لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْلا تَشْكُرُوْنَ(4)

7- أمَّنْ يَهْدِيْكُمْ فِي ظُلُماتِ الْبَّرِ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ يُرْسِلِ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ أَإِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَى اللَّهُ عَمَّا تَشْرِكُوْنَ(5)

8- وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءاً فَأَسْقَيْنا كُمُوْهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِيْنَ(6)

9- أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيْعَ فِى اْلأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ... انَّ ذلِكَ لَذِكْرَى لِاوْلِى اْلأَلْبابِ(7)

10- وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءاً ثَجاَّجاً- لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَ نَباتاً- وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً(8)

ص: 235

11- وَ هُوَ الَّذِىْ أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ وَ أنْزَلْنا مِنَ السَّماِء ماءاً طَهُوراً(1)

12- أَوَلَمْ يَرَوْا انَّا نَسُوقُ الْماءَ إلَى اْلأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَفَلا يُبْصِرُوْنَ(2)

ترجمه:

1- «خداوند همان كسى است كه بادها را مى فرستد تا ابرهائى را به حركت درآورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه كه بخواهد مى گستراند و متراكم مى سازد، در اين هنگام دانه هاى باران مى بينى كه از لابه لاهاى آن خارج مى شود، و هنگامى كه اين (باران حياتبخش) را به هركس از بندگانش كه بخواهد مى رساند خوشحال مى شوند.»

2- «از آيات (عظمت و قدرت) خدا اين است كه بادها را به عنوان بشارت گرانى مى فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سيراب كند) و كشتى ها به فرمانش حركت كنند، و از فضل او بهره گيريد، شايد شكر نعمت او را بجا آوريد.»

3- «او كسى است كه بادها را پيشاپيش رحمتش مى فرستد، تا زمانى كه ابرهاى سنگين بار را (بر دوش خود) حمل كنند، در اين هنگام آنها را به سوى سرزمين هاى مرده مى فرستيم و به وسيله آن آب (حياتبخش) نازل مى كنيم، و با آن از هرگونه ميوه اى (از خاك تيره) بيرون مى آوريم.»

ص: 236

4- «خداوند كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت درآورند، سپس اين ابرها را به سوى سرزمين مرده مى رانيم و به وسيله آن، زمين را بعد از مردنش زنده مى كنيم.»

5- «در آفرينش آسمان و زمين ... و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده و با آن زمين را پس از مرگ زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، (همچنين) در تغيير مسير بادها و ابرهايى كه در ميان زمين و آسمان معلق اند نشانه هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى انديشند.»

6- «آيا به آبى كه مى نوشيد انديشيده ايد؟!- آيا شما آن را از ابر نازل مى كنيد؟ يا ما نازل مى كنيم؟ و اگر بخواهيم اين آب گوارا را، تلخ و شور قرار مى دهيم، پس چرا شكر نمى كنيد؟»

7- «يا كسى كه شما را در تاريكى هاى صحرا و دريا هدايت مى كند، و كسى كه بادها را بشارت دهندگان پيش از نزول رحمتش مى فرستد، آيا معبودى با خدا است؟! خداوند برتر است از اين كه همتائى براى او قرار دهند.»

8- «ما بادها را براى تلقيح (ابرها و بهم پيوستن و بارور ساختن آنها) فرستاديم و از آسمان آبى نازل كرديم و با آن شما را سيراب ساختيم، در حالى كه شما توانائى حفظ و نگهدارى آن را نداشتيد.»

9- «آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى فرستاد و آن را به صورت چشمه هايى در زمين وارد نمود، سپس با آن زراعتى را خارج مى سازد كه الوان مختلف دارد ... در اين ماجرا تذكرى است براى صاحبان مغز (و انديشه هاى عالى).»

10- «و از ابرهاى باران زا آبى فراوان نازل كرديم- تا بوسيله آن دانه و گياه بسيار برويانيم- و باغ هايى پر درخت!»

11- «و او كسى است كه بادها را بشارت گرانى پيش از رحمتش فرستاد، و از آسمان، آبى پاك كننده نازل كرديم.»

12- «آيا نديدند ما آب را به سوى زمين هاى خشك مى رانيم، و به

ص: 237

وسيله آن زراعت هايى را مى رويانيم كه هم چارپايانشان از آن مى خورند، و هم خودشان تغذيه مى كنند، آيا نمى بينند؟!»

***

ص: 238

مى شوند»(1)

در مورد حضرت سليمان عليه السلام نيز مى خوانيم: وَلِسُلَيْمانَ الرِّيْحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ: «ما باد را مسخر سليمان ساختيم كه صبحگاهان مسر يك ماه را مى پيمود، و عصر گاهان نيز مسير يك ماه را»(2)

«تَصْرِيْفِ الرِّياحِ»: به معنى منتقل كردن بادها از حالى به حالى است (از شمالى به جنوبى، و از جنوبى به شمالى و ...) از مادّه «صرف» (بر وزن حرف) به معنى بازگرداندن چيزى از حالتى به حالت ديگر يا تبديل آن به شى ء ديگر است.(3)

اين تعبير ممكن است اشاره به آن باشد كه اگر بادها هميشه از يك سو بوزند ممكن است رطوبت ها و ابرهاى برخاسته از درياها را تنها به يك سمت برانند؛ امّا دگرگون شدن و تغيير بادها سبب مى شود كه ابرها از هر نقطه به نقطه ديگر حركت كنند و غالب سرزمين هاى خشك حداكثر بهره را از باران بگيرند.

از اين گذشته چنانكه خواهيم گفت، فايده بادها منحصر به حركت ابرها نيست؛ بلكه منافع فراوان ديگرى دارد كه در تفسير آيات به خواست خدا به آن اشاره مى شود.(4)

«سَحابُ» از مادّه «سَحْب» (بر وزن محو) در اصل به معنى كشيدن است؛ و از آنجا كه ابرها به وسيله بادها كشيده مى شوند، و يا ابرها آب ها را به هر سو مى كشند؛ نام «سحاب» بر آنها گذارده شده است. اين واژه گاه به معنى سايه و ظلمت و تاريكى از باب تشبيه به كار مى رود.

ص: 239

جالب اينكه در بعضى از آيات فوق تعبير به «سقناه» از مادّه «سوق» به معنى راندن، شده است. اين تعبير به خاطر اين به كار رفته است كه خداوند آن را به سوى معيّنى با شتاب مى راند. (هر چند در طبيعت سحاب حركت افتاده است.)

«مُزْن» (بر وزن حُزن) به معنى ابرهاى روشن است؛ و بعضى آن را به معنى ابرهاى باران زا تفسير كرده اند.(1)

به همين جهت هنگامى كه هلال از لابه لاى ابرها نمايان مى شود «ابْنُ مُزْنَة» (فرزند ابر!) به آن گفته مى شود؛ و «مازن» تعبيرى است كه در مورد مورچه هاى سفيد به كار مى رود.

«بُشرْ» (بر وزن عُشر) به گفته مصباح اللّغة از «بَشَر» (بر وزن سَفَر) به معنى شادى و فرح گرفته شده است.(2)

و اينكه قرآن بادها را «بُشر» و گاه «مُبَشِّراتٍ» ناميده؛ به خاطر آن است كه غالباً بشارتگر نزول باران حيات بخش اند.

ص: 240

بعضى آن را به معنى دانه هاى باران تفسير كرده اند.

در پايان آيه به خوشحالى بندگان خدا بر اثر نزول باران اشاره مى كند: فَاذا أَصابَ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ اذا هُمْ يَسْتَبْشِرُوْنَ

به اين ترتيب بادها نه فقط ابرها را حركت مى دهند؛ بلكه آنها را در آسمان مى گسترانند، و سپس متراكم مى سازند، و همان ها هستند كه مأموريت خنك كردن محيط اطراف ابرها و آماده نمودن آن را براى باران زائى بر عهده دارند.

بادها مانند چوپان هاى پر تجربه اى هستند كه گلّه هاى گوسفندان را به موقع معيّن، از گرداگرد بيابان جمع آورى كرده، و در مسير معيّن حركت مى دهند، و بعد آنها را براى دوشيدن شير آماده مى كنند!

نه غلظت ابرها به حدّى است كه مانع خروج قطره هاى باران شود، و نه شدّت بادها تا آن اندازه است كه مانع نزول اين دانه هاى حيات بخش به سوى زمين گردد.

نه دانه هاى باران آنقدر كوچك است كه در فضا معلّق بماند؛ و نه آنقدر درشت است كه نزول آنها باعث تخريب مزارع و خانه ها گردد.

نزول باران نه تنها از اين جهت كه مايه عمران و آبادى است سبب بشارت انسان ها مى شود؛ بلكه از آنجا كه هوا را تصفيه و تلطيف مى كند خود نشاطانگيز است.

جالب اينكه در ادامه اين آيه در همان سوره روم مى فرمايد: فَاْنْظُرْ الى آثارِ رَحْمَةِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِى اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها: «به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمين مرده را زنده مى كند؟!»

براى درك مفهوم اين آيه كافى است به عكس هايى كه از بعضى بيابان ها و مزارع سرزمين آفريقا گرفته اند؛ كه بر اثر خشكسالى هاى متوالى آثار مرگ بر آنها نشسته و فرشته حيات از آن رخت بربسته است بنگريم.

عجب اينكه همين امواج لطيف باد كه دانه هاى باران به راحتى آن را سوراخ مى كند؛ هنگامى كه مأموريت پيدا كنند درختان عظيم را از ريشه مى كنند؛ و

ص: 241

ساختمان ها را روى هم مى خوابانند؛ و انسان را با خود به آسمان مى برند و به نقاط ديگر پرتاب مى كنند!

***

دومين آيه نيز همين مطلب را با مختصر تفاوتى تعقيب مى كند. بادها را بشارتگران معرّفى كرده، و علاوه بر مسأله نزول باران به حركت كشتى ها به وسيله وزش منظّم بادها نيز اشاره مى كند؛ و در پايان مى افزايد: «هدف اين است كه از فضل خداوند برخوردار شويد، شايد شكر او را بجا آوريد»: وَلِتَبْتَعُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُوْنَ.

جمله وَلِيُذِيْقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ: «هدف آن است كه شما را از رحمتش بچشاند» ممكن است اشاره به ساير منافع بادها، مانند: تلقيح اشجار، و دفع عفونت ها، و تصفيه هوا، و غير آن باشد؛ همانگونه كه در تفسير الميزان نيز اشاره شده است.(1)

راستى هيچ نعمتى تا از انسان سلب نشود قدر آن معلوم نخواهد شد. اگر روزى اين بادها و نسيم ها متوقّف گردند؛ زندگى در بهترين باغ ها و بوستان ها از زندگى در سياهچال زندان بدتر است؛ و اگر در سلّولهاى زندان هاى انفرادى نسيمى بوزد ارزش فضاى باز به آن مى دهد.

حتى در سطح اقيانوس ها اگر بادها متوقّف گردد، و امواجى به وجود نيايد؛ زندگى بسيارى از جانداران دريائى به خاطر كمبود اكسيژن به خطر مى افتد، و درياها به باتلاق متعفّن وحشتناكى مبدّل خواهد شد!

***

باز همين معنى در سوّمين آيه مورد بحث مورد توجّه قرار گرفته، با اين تفاوت كه بادها را پيشتازان و پيشقراولان قبل از رحمت اش شمرده؛ و ابرها را توصيف به «ثقال» «سنگين بارها»، جمع «ثقيل» نموده، از اين نظر كه ابرهاى باران زا از ديگر ابرها سنگين ترند، و در فاصله نزديك ترى نسبت به زمين قرار

ص: 242

مى گيرند؛ و لذا قرآن آنها را ابر سنگين ناميده است.

«أَقَلَّتْ» از مادّه «اقْلال» به معنى حمل كردن چيزى است كه نسبت به قدرت حمل كننده سبك است؛ و به اصطلاح آن را قليل و ناچيز مى شمرد. وجود اين تعبير در آيه فوق نشان مى دهد كه ابرهاى سنگين بار كه گاهى ميليون ها تن آب را با خود حمل مى كنند بر دوش بادها سنگينى زيادى ندارند؛ و اين قدرت نمائى خدا است.

***

در چهارمين آيه فرستادن بادها را براى انجام اين مأموريت بزرگ يكى از آثار ذات پاك خداوند شمرده، كه زمين هاى مرده را به وسيله آن زنده مى كند.

قابل توجّه اينكه در اين آيه تعبير به «تُثِيْرُ» مى كند؛ يعنى بادها ابرها را بر مى انگيزد. اين تعبير ممكن است اشاره به پيدايش ابرها به خاطر وزش بادهاى مناطق گرم بر صفحه اقيانوس ها باشد كه سبب توليد ابرها مى گردد. زيرا مسأله حركت ابرها در جمله «فسقناه» مورد توجّه قرار گرفته؛ و به اين ترتيب بادها هم تأثير عميقى در پيدايش ابرها دارند، و هم در حركت دادن آنها به مناطق خشك، و بردن به نقاط بالاى جو، و آماده ساختن محيط براى نزول باران.

ذكر اين جمله به صورت فعل مضارع «تثير» نيز اشاره به اين عمل دائمى و مستمر ابرها است.

***

در پنجمين آيه مورد بحث، روى آفرينش هفت موضوع مختلف به عنوان نشانه هاى خداوند براى افراد انديشمند و عاقل تكيه شده است: آفرينش آسمان، زمين، آمد و شد شب و روز، كشتى هايى كه بر صفحه اقيانوس ها به سود مردم حركت مى كنند، باران حياتبخش، وزش و دگرگونى بادها، و ابرهايى كه در ميان زمين و آسمان معلّق اند.

در اين آيه هم روى مسأله حركات مختلف بادها تكيه شده و تَصْرِيْفِ الرِّياحِ و هم ابرهايى كه ميان زمين و آسمان معلق اند وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِبَيْنَ

ص: 243

السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ ابرهايى كه درياهايى را در خود نگهداشته و در عين حال در ميان زمين و آسمان قرار گرفته، و به راستى از بزرگترين آيات حق است.

همچنين به نزول باران حياتبخش كه هم زمين مرده را زنده مى كند و هم انواع جنبندگان را بر صفحه زمين به حركت در مى آورد فَأَحْيا بِهِ اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِيْها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ

اگر مى بينيم در اين آيه مسأله بادها و ابرها بعد از نزول باران مطرح شده است؛ شايد براى تعليم اين نكته دقيق باشد كه فايده بادها منحصر به حركت ابرها و نزول باران نيست؛ بلكه فوائد بسيارى دارند كه قبلًا به آن اشاره شد و در جمع بندى نيز اشاره مى شود.

همچنين ابرها منهاى نزول باران خود مسأله اى عجيب است؛ چرا كه آنها درياها آب را در دل نگهداشته، و در عين حال ميان زمين و آسمان معلّق مانده است.(1)

***

ششمين آيه روى مسأله آب آشاميدنى انسان تكيه كرده و نكته تازه اى را يادآور مى شود؛ مى گويد: آيا به آبى كه مى نوشيد انديشيده ايد؟ آيا شما آن را از ابر نازل مى كنيد يا ما نازل مى كنيم؟ و بعد مى افزايد: «اگر ما بخواهيم اين آب گوارا و شيرين را تلخ يا شور قرار مى دهيم، پس چرا شكر اين نعمت بزرگ را بجا نمى آوريد»؟ لَوْنَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْلا تَشْكُرُوْنَ

اگر آب دريا به هنگام تبخير دانه هاى كوچك املاح محلول در آن را با خود به آسمان مى برد، و آب هاى شور و تلخ از ابرها نازل مى شد؛ سراسر كره زمين تبديل به شوره زار مى گشت. نه گياهى مى روئيد و نه درختى، و اگر انسان از تشنگى مى مرد نمى توانست جرعه اى از آن بنوشد.

همين موضوع كه به آب ها فرمان داده بخار شوند؛ و به املاح موجود در آب

ص: 244

دريا فرمان داده كه در جاى خود بمانند؛ چهره زندگى انسان، بلكه تمام موجودات كره زمين را به كلّى دگرگون ساخته است. آيا در تمام عمر كسى مى تواند شكر همين يك نعمت را بجا آورد؟!

«مُزْن» چنانكه قبلًا هم گفتيم به معنى ابرهاى باران زا است؛ و «اجاج» به معنى آبى است كه شديداً تلخ يا شور باشد.

***

در هفتمين آيه اشاره به دو موهبت بزرگ ديگر از مواهب الهى به بندگان كرده است: موهبت هدايت در ظلمات و تاريكى هاى صحرا و دريا، (به وسيله ستارگان) و موهبت فرستادن بادها به عنوان بشارتگرانى قبل از نزول باران رحمت اش كه هرجا نازل مى شود نغمه حيات سر مى دهد و مايه انواع خير و بركت است.

در پايان آيه روى اين دو موضوع به عنوان سندى براى يگانگى خدا تكيه كرده، و مشركان را مخاطب ساخته و مى گويد: «آيا معبود ديگرى با خدا است؟

خدا برتر است از اينكه همتائى براى او قرار مى دهند» أَإِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالى اللَّهُ عَمّا يُشْركُوْنَ.

ذكر اين دو موهبت در كنار يكديگر شايد اشاره به اين باشد كه به هنگام صاف بودن هوا مى توانند از ستارگان در شب ها براى راهيابى به سوى مقصد بهره گيرند، و اگر هوا ابر باشد رحمت ديگرى به سراغ آنها مى آيد. پس در هر دو صورت موهبت و رحمتى وجود دارد و نشانه اى براى معرفت ذات پاك او.

***

در هشتمين آيه با تعبير جديدى از مسأله بادها و نزول باران سخن مى گويد؛ مى فرمايد: «ما بادها را براى تلقيح و بارور ساختن فرستاديم» وَأَرْسَلْنا الرِّياحَ لَواقِحَ

آيا منظور تلقيح گياهان به وسيله بادها و افشاندن گرده هاى گياهان نر، بر گياهان مادّه، و بارور نمودن ميوه ها و دانه ها است كه به وسيله بادها انجام

ص: 245

مى گيرد؟ و يا بارور ساختن قطعات ابر و به هم پيوستن آنها است.

از آنجا كه در ادامه آيه مى فرمايد فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءاً فَأَسْقَيْنا كُمُوْهُ «ما از آسمان آبى فرستاديم و شما را با آب سيراب كرديم» معنى دوّم مناسب تر به نظر مى رسد؛ هرچند استفاده هر دو معنى با هم نيز امكان دارد.

به هر حال تعبير فوق، تعبير بسيار جالبى است كه قطعات ابر را به مادران و پدرانى تشبيه كرده كه به كمك بادها و پادرميانى آنها آميزش مى كنند؛ و باردار شده، سپس وضع حمل مى كند، و نوزاد خود يعنى دانه هاى باران را بر زمين مى نهد!

در پايان آيه اشاره سربسته اى به مخازن آب هاى زير زمينى كه ذخائر الهى براى انسان ها است كرده؛ مى فرمايد: «شما هرگز توانائى حفظ و ذخيره كردن آب باران را نداريد» وَ ما أنْتُمْ لَهُ بِخازِنِيْنَ

اين ما هستيم كه به قشرهاى زمين دستور داده ايم آب باران را بعد از نزول اش تصفيه كرده، در خود ذخيره و نگاهدارى نمايند. گاهى چاه ها و قنات هاى امروز شما از ذخائر آبى است كه هزاران سال قبل در اعماق زمين براى شما ذخيره شده، بى آنكه آلوده و خراب شود.

گاه نيز آنها را از طريق منجمد ساختن در قلّه كوه ها به صورت برف و يخ ذخيره مى كنيم تا تدريجاً آب شوند، و شما و حيوانات شما، سرزمين هاى زراعتى شما را آبيارى كنند؛ و چه بسا آبى كه امروز از قلّه فلان كوه سرازير مى شود، ذخيره هزاران سال قبل است!

در نهمين آيه علاوه بر اشاره به نزول باران از آسمان، به مسأله پيدايش چشمه ها اشاره كرده؛ مى فرمايد: «آيا نديدى خداوند از آسمان آبى فرستاد سپس آن را به صورت چشمه هايى در زمين وارد نمود»؟! ألَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهِ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءاً فَسَلَكَهُ يَنابِيْعَ

«يَنابِيْع» جمع «يَنْبوع» به معنى چشمه است؛ و در اصل از مادّه «نَبْع» به معنى جوشش آب از زمين گرفته شده است. البته پيدايش چشمه ها در زمين كه انسان

ص: 246

را بدون نياز به هيچ نيروى ديگرى از آب جارى بهره مند مى سازد؛ در گرو شرايط خاصّى است: نخست اينكه قشرى از زمين نفوذپذير باشد تا آب در آن فرو رود، سپس در زير آن قشرى نفوذناپذير باشد كه آب در آنجا متوقّف و ذخيره گردد، و نيز تفاوت سطح در ميان مخازن آب و نقاط ديگر وجود داشته باشد تا آب از آنجا به نقاط ديگر جارى شود؛ و مسلّماً بدون برنامه و نقشه يك مبدأ علم و قدرت هماهنگ شدن اين امور امكان پذير نيست.

در ادامه آيه مى افزايد: «سپس خداوند با آن زراعتى مى روياند كه الوان مختلف دارد» ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتِلفاً ألْوانُه

اين اختلاف الوان ممكن است اشاره به رنگ هاى كاملًا متفاوت گياهان باشد؛ و يا اشاره به انواع گياهان و گل هاى زينتى و داروئى و غذائى و صنعتى كه در حقيقت انواع بى شمارى دارند.

آرى خداوند از اين آب بى رنگ صد هزاران رنگ گل و گياه در اين گلزار مى روياند؛ و به گفته شاعر:

زآب بى رنگ صد هزاران رنگ لاله و گل نگر در اين گلزار

پى برى گر به رازشان، دانى كه همين است سر اين اسرار

كه يكى هست و هيچ نيست جز او«وحده لا اله الا هو»

لذا در پايان آيه مى فرمايد: «در اين جريان تذكّرى است براى صاحبان فكر و مغز» انَّ فِى ذلِكَ لَذِكْرى لِاوْلِى اْلأَلْباب.

***

در دهمين آيه به نكته تازه ديگرى اشاره شده؛ مى فرمايد: «ما از معصرات آب فراوانى نازل كرديم» وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءاً ثَجّاجا

«مُعْصِرات» جمع «مُعْصِر» از مادّه «عصر» به معنى فشار است؛ و «معصرات» به معنى فشار دهنده ها است. در اينكه منظور از اين تعبير در اينجا چيست؟

تفسيرهاى متعدّدى ذكر كرده اند:

بعضى آن را صفت ابرها گرفته، و آن را اشاره به سيستم خاصّى مى دانند كه

ص: 247

به هنگام تراكم بر آنها حاكم مى شود؛ گوئى خود را مى فشارند تا باران از آنها فرو ريزد و اين تعبير را از معجزات علمى قرآن مى شمارند.(1)

ولى بعضى ديگر آن را صفت بادها گرفته، و اشاره به طوفان ها و گردبادهائى مى دانند كه در ايجاد باران هاى رگبارى تأثير عميقى دارد. (توجّه داشته باشيد «اعصار» به معنى گردباد است.)

آنها مى گويند: هنگامى كه گرد بادهاى شديد بر سطح درياها و اقيانوس ها بوزد؛ بخارات سطح اقيانوس را با خود به بالا مى برد، و هنگامى كه به نقاط بالاى جوّ كه بسيار سرد است،- و به همين دليل قدرت اشباع بخار در آن كم است- مى برد، رگبارهاى شديدى توليد مى كند؛ و با توجّه به اينكه «ثَجّاج» صيغه مبالغه، و از مادّه «ثَجّ» (بر وزن حج) به معنى فرو ريختن آب به صورت پى در پى و فراوان است تناسب زيادى با اينگونه رگبارها دارد.(2)

بعضى نيز آن را اشاره به ابرهايى مى دانند كه توأم با گردباد و طوفان است.(3) اين طوفان ها ابرها را به سوى بالا مى رانند؛ و به مناطق سرد جوّى هدايت مى كنند، و در آنجا تبديل به قطرات باران مى شود، و چون اين كار سريع انجام گيرد توليد رگبار شديد و «ماء ثجاج» مى كند؛ و اينكه اينگونه رگبارها را بيشتر در فصل بهار مى بينيم شايد به همين دليل است كه اينگونه گردباد و طوفان در اين فصل بيشتر است.

در ادامه اين آيات مى افزايد: «هدف اين است كه به وسيله آن، دانه ها و گياهان فراوان و باغ هاى پر درخت برويانيم» لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَ نَباتاً وَ جَنّاتٍ أَلْفافاً

اين تعبير تمام انواع گياهان، و دانه هاى گياهى، و درختان ميوه را در بر مى گيرد.

ص: 248

***

در يازدهمين آيه بعد از بيان آنچه در آيات قبل گذشت- خداوند كسى است كه بادها را به عنوان بشارتگرانى قبل از نزول رحمت اش فرستاده- چنين آمده است كه: «ما از آسمان آبى پاك و پاك كننده نازل كرديم» وَ أنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءاً طَهُوْراً.

و اين نكته تازه اى است كه در اين آيه روى آن تكيه شده است.

«طهور» صيغه مبالغه از «طهارت» و پاكى است كه هم پاك بودن آب را مى رساند و هم پاك كننده بودن آن را؛ و به راستى اگر آب خاصّيت پاك كننده نداشت در يك روز تمام زندگى ما و جسم و جان ما آلوده مى شد. حقيقت اين سخن را وقتى درك مى كنيم كه در نقطه اى گرفتار شويم كه آب براى شستشو نباشد، نه تهيه غذا ممكن است، نه پاكيزگى بدن، نه نشاط و طراوتى خواهيم داشت، و نه صحّت و سلامت. درست است كه آب ميكروب ها را نمى كشد؛ ولى چون حلّال بسيار خوبى است؛ انواع ميكروب ها را در خود حل كرده و مى برد، و به همين جهت عامل مؤثّرى براى سلامت و تندرستى است، و از اين گذشته روح انسان را هم از آلودگى ها به وسيله وضو و غسل پاك مى كند.

لذا بى جهت نيست كه در آيه بعد از آن آمده است لِنُحِيْىَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً:

«هدف آن است كه به وسيله آن سرزمين مرده را زنده كنيم»

***

در دوازدهمين و آخرين آيه مورد بحث باز به نكته تازه اى برخورد مى كنيم كه خداوند، آب ها را به سرزمين هاى «جرز» يعنى خشك و بى آب و علف مى راند؛ مى فرمايد: «آيا آنها نديدند كه ما آب را به سوى زمين خشكى كه گياهى از آن نمى رويد مى رانيم»؟! أَوَلَمْ يَرَوْا انّا نَسُوْقُ الْماءَ الَى اْلأَرْضِ الْجُرُزِ

«و به وسيله آن زراعتى را مى رويانيم كه همه چهار پايانش از آن مى خورند و هم خودشان فَنُخْرِجُ بِهِ زَرَعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ خودشان از دانه هاى غذايى مى خورند، و چهار پايانشان از كاه و برگ و ريشه ها.

ص: 249

از كلمات ارباب لغت استفاده مى شود كه «جُرُز» (بر وزن شتر) در اصل از مادّه «جَرَز» (بر وزن مَرضَ) گرفته شده و به معنى انقطاع است. (انقطاع آب، گياه، خرمى و طراوت) و لذا «ناقه جُرُوْز» به شترى مى گويند: كه همه چيز را مى خورد و منقطع مى كند، و «رجل جروز» به كسى مى گويند: كه تمام آنچه را كه در سفره است مى خورد و آن را به كلّى خالى مى كند!(1)

در پايان آيه براى دعوت و مطالعه دقيق اين نعمت هاى بزرگ الهى و نشانه هاى توحيد مى فرمايد: «آيا آنها نمى بينند» أَفَلا يُبْصِرُوْنَ

در اينكه چرا در آيه فوق «انعام» (چهار پايان) بر انسان مقدّم شده است؟

بعضى از مفسّران گفته اند: به خاطر آن است كه گياه به مجرد اينكه از زمين مى رويد قابل استفاده براى چهارپايان است. بعلاوه چهارپايان فقط از گياهان تغذيه مى كنند در حالى كه انسان غذاهاى ديگرى نيز دارد.(2)

***

ص: 250

مى يابيم؛ و بر هر قسمت نظرى مى افكنيم سيماى او را مى بينيم.

***

ص: 251

دائمى از ساحل به سوى دريا، و از دريا به سوى ساحل مى شود.

علاوه بر همه اينها، كروى بودن زمين سبب مى شود كه بعضى از مناطق درست مقابل آفتاب باشند (موقع ظهر) و در مناطق ديگرى آفتاب به طور مايل مى تابد. (هنگام طلوع و غروب) اين اختلاف درجه حرارت نيز يكى از عوامل پيدايش بادها در مناطق مختلف است. (همچنين عوامل پيچيده ديگر)

اين عوامل دست به دست هم مى دهند و بادها را در سرتاسر كره زمين به حركت در مى آورند؛ و منافع فراوان زير را كه در آيات بالا به آن اشاره شده همراه مى آورند:

1- بادها به خاطر وزش بر سطح اقيانوس ها در توليد ابرها سهم مهمّى دارند.

2- بادها، ابرها را با خود به مناطق خشك و بى آب مى برند؛ و اگر آنها نبودند بخش عمده كره زمين از بى آبى مى سوخت.

3- بادها، هوا را تصفيه و تلطيف مى كنند؛ و اكسيژن لازم را از مناطق دور به ارمغان مى آورند.

4- بادها، عفونت ها را با خود مى برند و از اين راه كمك به پاكى هوا مى كنند.

5- بادها از فشار حرارت خورشيد روى برگ ها و گياهان مى كاهند، و جلو آفتاب سوختگى را مى گيرند؛ و روى هم رفته وسيله مؤثّرى براى تعديل هوا در مناطق روى زمين اند.

6- بادها- چنانكه در تفسير آيات گفتيم- ابرها را مى فشارند و آنها را براى ريزش باران آماده مى كنند.

7- بادها ابرها را به طرف بالاى جو مى رانند كه به خاطر سردى و از دست دادن قدرت اشباع، مبدّل به قطرات باران حيات بخش مى شوند.

8- بادها كشتى هاى بادبانى را بر صفحه اقيانوس ها به حركت در مى آورند؛ و در حقيقت يكى از منابع مهم انرژى محسوب مى شوند.

9- بادها براى حركت آسياب هاى بادى مورد استفاده قرار مى گيرند.

ص: 252

10- بادها براى كشاورزان وسيله بسيار خوبى جهت تصفيه گندم و امثال آن و جدا سازى آنها از كاه مى باشند.

11- بادها آب درياها را به هم مى زنند و امواج زيادى ايجاد مى كنند و اين امواج اكسيژن هوا را با آب مخلوط كرده، مايه حيات موجودات زنده دريائى مى شوند؛ و اگر بادها و امواج نبودند دريا مبدّل به باتلاق مرده اى مى شد.

12- و سرانجام بادها گياهان را تلقيح و بارور مى سازند و گرده هاى نر را بر قسمت هاى مادّه مى پاشند؛ و اگر يك سال اعتصاب كنند ميوه كمى عائد ما مى شود!

اين قسمتى از بركات جريان هوا، و وزش بادها است كه علم بشر تاكنون به آن پى برده است و مسلّماً بركات آنها منحصر به آنچه گفته شد نيست؛ و بايد در انتظار بود كه علم و دانش پرده از روى اسرار تازه اى بردارد. ولى هريك از امور بالا به تنهايى كافى است كه علم و قدرت پروردگار را به ما نشان دهد، تا چه رسد به همه آنها؛ و چه بخشنده و رحيم است آن خدائى كه اين همه لطف و محبت به بندگانش دارد، و چه پر بركت است حركت كه وقتى ذرّات هوا به حركت در مى آيند اين همه آثار مثبت و حياتى از خود به يادگار مى گذارند.

***

ص: 253

وجود نمى آمد، و بارانى نمى باريد و تمام خشكى ها از بى آبى مى سوخت!

2- اين نيز حائز اهمّيّت است كه به هنگام تبخير فقط آب خالص بخار مى شود؛ و املاح و ذرّات ديگرى كه در آن است بجا مى ماند. يعنى يك تصفيه طبيعى دائمى حاصل مى شود تا سالم ترين آب در اختيار بشر قرار گيرد.

3- اگر طبقات بالاى جو سردتر از طبقات پائين نبود؛ ابرهاى سرگردان در فضا هرگز نمى باريدند. ولى اين تفاوت درجه سبب ريزش باران ها مى شود، و نيز اگر قدرت اشباع ذرّات بخار در هواى سرد و گرم يكسان بود باز باران نمى باريد؛ ولى چون هواى سرد قدرت اشباع كمترى دارد بخارات را تبديل به آب كرده فرو مى فرستد.

4- باران علاوه بر تأمين آب لازم براى پرورش گياهان، سطح زمين را مى شويد و آلودگى ها را با خود به سوى درياها مى برد.

5- باران، هوا را نيز مى شويد، و گرد و غبار و ذرّات معلّق در هوا را در خود حل كرده به زمين مى آورد؛ و اگر ريزش باران نبود بعد از مدّتى هوا چنان آلوده و كثيف مى شد كه تنفس براى انسان غير ممكن بود.

6- باران سنگ هاى كوه ها را آرام آرام مى سايد و خاك هاى قابل استفاده از آن توليد مى كند، و در سطح جلگه ها مى گستراند.

7- باران خاك هاى پر قوّت را از مناطق دور با خود حمل مى كند و براى تقويت مزارع بر صفحه آنها مى گستراند؛ به طورى كه در بعضى از مناطق (مانند سواحل نيل) جريان آب بهترين كودهاى طبيعى را براى گياهان همراه خود مى آورد.

8- باران فقط در خشكى ها حيات بخش نيست؛ بلكه ريزش باران در دريا نيز بسيار مؤثّر است، و به گفته بعضى كمتر از تأثير آن در خشكى ها نيست! چرا كه ريزش باران در دريا گياهان ريز را در ميان امواج آب پرورش مى دهد كه خوراك بسيار مناسبى براى ماهى ها و جانداران دريا است و آن سال كه باران كم ببارد وضع صيد دريا نامطلوب است.

ص: 254

9- ارتفاع ابرها از سطح زمين از ارتفاع بلندترين قطعات زمين بيشتر است؛ و به اين ترتيب نقطه اى از آب باران بى بهره نمى ماند.

10- بر سطح كوه هاى بلند انواع درختان جنگلى و گياهان داروئى و غذائى مى رويد؛ و اين به دليل آن است كه باران سهم آب لازم را به آنها مى رساند، و اگر باران نبود آنها هم مى خشكيدند.

11- امروز سدهاى عظيمى ساخته شده كه قسمت مهمّى از برق دنيا را تأمين مى كند؛ و كارخانه هاى عظيم را به حركت در مى آورد. اگر درست بينديشيم اين هم از بركات ريزش باران بر كوهسارها است.

12- قسمتى از تراوشات ابرها به صورت برف بر زمين مى نشيند كه بيش از همه در قلّه هاى كوه ها به عنوان منابع عظيم آب ذخيره مى شود، و در مناطق ديگر نيز به ذخائر آب هاى زير زمينى كمك مى كند، چرا كه تدريجاً ذوب مى شود و در زمين فرو مى رود. ولى اگر به جاى باران هميشه برف مى باريد بسيارى از فوائد گفته شده در بالا وجود نداشت.

13- ابرها درياهاى معلّق در آسمان اند، و چه بزرگ است خداوند كه اين همه آب را برخلاف قانون جاذبه، به آسمان فرستاده، و به آسانى از نقطه اى به نقطه اى ديگر مى برد!

14- علاوه بر همه اينها ابرها در زمستان تأثير قابل ملاحظه اى در كاستن از شدّت سرما دارند و در تابستان از گرما.

15- ابرها حامل الكتريسته هاى مختلفى هستند كه سبب پيدايش رعد و برق ها مى شوند؛ و به خواست خدا در بحث هاى مربوط به رعد و برق درباره تأثير اين دو پديده سخن خواهيم گفت.

در مجموع اين دو پديده كه ما آنها را بر اثر انس زياد امورى عادّى و ساده و پيش پا افتاده فكر مى كنيم، بسيار شگفت انگيز و اسرارآميزند؛ و به خوبى مى توان آيات عظيم توحيد را در لابه لاى اسرار آنها مطالعه كرد، و از اين نشانه هاى بزرگ به عظمت آن ذات بى نشان پى برد.

ص: 255

***

ص: 256

برطرف، بيمارى و باء ناشى از آن را نابود، و درختان و زراعت ها را شستشو داده و از بيمارى مصون مى دارد.»

در قسمت ديگرى از اين روايت مى فرمايد: «اى مفضّل! فكر كن چگونه هواى صاف و بارانى پشت سر هم بر اين عالم وارد مى شوند؛ اگر يكى از آنها هميشه بود اسباب فساد مى شد. آيا نمى بينى هنگامى كه باران پى در پى و بيش از حد ببارد سبزى ها و زراعت ها مى گندد؟ بدن حيوانات سست مى شود، هوا بسيار سرد و موجب انوع بيمارى ها مى گردد، و جادّه ها خراب مى شود؛ و اگر هوا دائماً صاف و بى ابر باشد، زمين مى خشكد، و نباتات مى سوزد، آب چشمه ها و نهرها پائين مى رود، و به مردم زيان مى رساند، و خشكى هوا باعث انواع ديگرى از بيمارى ها مى شود. اما هنگامى كه اين دو به طور متعاقب در اين جهان روى دهند، هوا معتدل مى شود؛ هريك از اين دو، ضرر ديگرى را از ميان مى برد، و همه چيز رو به راه مى شود.»(1)

در حديث ديگرى از امام سجاد عليه السلام چنين مى خوانيم:

«خداوند باران را از آسمان نازل مى كند تا به تمام قلّه هاى كوه ها و تپه ها و گودال ها، و خلاصه تمام نقاط مرتفع و هموار برسد (و همه سيراب شوند) و آن را دانه دانه، و نرم، و پى در پى، گاه به صورت دانه هاى درشت، و گاه قطره هاى كوچك قرار داده تا كاملًا در زمين فرو رود و زمين سيراب شود. آن را به صورت سيلاب نفرستاد تا زمين ها و درختان و مزارع و ميوه هاى شما را خراب كند.»(2)

4- مطالعات جديد دانشمندان پرده از روى اسرار تازه اى برداشته و تأثير فوق العاده بادهارا در ريزش باران ها در اشكال تازه اى مشخص نموده كه بيان زير نمونه اى از آن است: «براى تشكيل ابر و ريزش باران دو شرط لازم است:»

الف- وجود بخار آب در هوا

ص: 257

ب- اشباع هوا از بخار و تقطير آن.

در مورد شرط اوّل گرچه هيچگاه هوا خالى از بخار آب نيست و حداكثر تا حدود 50 گرم در متر مكعب مى رسد؛ ولى اين اندازه رطوبت براى تشكيل ابر و ريزش باران كافى نيست، بلكه بايد مرتباً به آن امداد رسد. يعنى پس از تشكيل ابر و ريزش باران، هواى تازه حامل بخار آب پياپى برسد، و باد مستمراً بوزد، و مبدء يا مسير آن از دريا يا جنگل هاى انبوهى باشد تا توشه رطوبتى به حدّ كافى با خود بردارد.

امّا شرط دوّم يعنى رسيدن به حالت اشباع و حدوث پديده تقطير (عرق كردن هوا و تبديل بخار به مايع) لازمه اش سرد شدن هوا است. همانطور كه در زمستان شيشه پنجره اطاق هايى كه در آن اشيائى مثل سماور و ديگ، بخار توليد مى كنند؛ عرق مى نمايند ...

يگانه عامل مؤثّر براى سرد شدن هوا كه آن را به مرحله تشكيل ابر و تقطير برساند اوج گرفتن و بالا رفتن هوا است؛ و بالا رفتن هوا به سه نوع يا در سه مورد پيش مى آيد، و در هر مورد باران خاصّى نازل مى شود.

الف- برخورد باد به برجستگى هاى زمين و صعود از دامنه هاى كوهستانى كه توليد باران هاى كوهستانى مى كند.

ب- گرم و سبك شدن و صعود فوق العاده هوا در اثر تابش آفتاب و تماس با مناطق داغ (باران هاى طوفانى).

ج- برخورد دو جناح سرد و گرم باد، و زير و رو رفتن آنها (باران هاى جبهه اى) و تمام ابرها و باران ها، ناشى از يكى از سه پيش آمد فوق است و از همه مهم تر نوع آخر است.

پس باد در كليّه مراحل مربوط به ابر و باران از برداشتن بخار آب و رساندن آن به سرزمين هاى خشك گرفته، تا بالا رفتن و سرد شدن، و بالاخره به هم زدن و بارور كردن ابر دخالت دارد؛ و ابر و باران بدون باد ممكن نيست. اصولًا ابر چيزى جز باد، يعنى باد حامل آب نمى باشد».

ص: 258

در بخش ديگرى از اين تحقيق آمده است: «رگبار باران هاى طوفانى كه از ابرهاى انباشته چندين طبقه مى ريزد تا ارتفاع بيش از ده كيلومتر صعود مى نمايند. اين ابرهاى جوشان و خروشان به صورت كوه هايى در مى آيند كه قسمت بالاى آن از سوزن هاى يخ و قطعات برف مستور و گاهى مملو از تگرگ است.

تا قبل از جنگ جهانى اول كه در آن زمان هواپيماها توانستند به بالاى ابرها بوردند و خلبانان پرده هاى بافته شده از يخ را كه همان ابرهاى مرتفع است مشاهده نمايند؛ كسى خبر از وجود يخ و برف و تگرگ در ابرهاى آسمان نداشت.

صعود انقلابى و طبقه طبقه بادهاى مرطوب گرم شده سبب تشكيل كوه هاى مرتفع از ابرهاى يخ زده مى گردد كه توأم با رگبارهاى شديد در ميان رعد و برق هاى است.»(1)

اين بيان مى تواند تفسير تازه اى براى آيه 43 سوره نور ارائه دهد؛ و پرده از يك معجزه جالب علمى قرآن بردارد. آنجا كه مى گويد: وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِيها مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيْبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَمَّنْ يَشاءُ يَكادُ سَنابَرْقِهِ يَذْهَبُ بِاْلأَبْصارِ: «خداوند از آسمان از كوه هايى كه در آن است، دانه هاى تگرگ نازل مى كند و هركس را بخواهد به وسيله آن زيان مى رساند و از هركس بخواهد اين زيان را دفع مى كند نزديك است درخشندگى برق آن چشم ها را ببرد».

كدام كوه در آسمان است كه دانه هاى تگرگ در آن وجود دارد؟ اين سؤالى است كه پاسخ آن براى بسيارى مشكل و پيچيده بود؛ و لذا تفسيرهاى مختلفى براى آن ذكر مى كردند.

ولى با توجّه به اكتشافات بالا روشن مى شود كه براى تفسير آيه مزبور، نيازى به توجيه و تقدير و مجاز و امثال آن نيست؛ و معنى آيه در پرتو اين مطلب روشن است.

ص: 259

ص: 260

اميد، و ابرهاى سنگين بار ايجاد مى كند.»

3- «و «رعد» تسبيح و حمد او مى گويد و (نيز) فرشتگان از ترس او، و صاعقه ها را مى فرستد و هركس را بخواهد گرفتار آن مى سازد.»

***

ص: 261

بعضى از اهل لغت گفته اند: كه موارد استعمال صاعقه سه گونه است: مرگ و عذاب و آتش.(1) ولى ظاهر اين است كه همه از لوازم آن معنى اصلى است.

***

ص: 262

معرّفى ذات پاك خداوند از طريق آثار او مى فرمايد: «او كسى است كه برق را به شما نشان مى دهد كه هم مايه ترس است و هم اميد»: هُوَ الَّذِى يُرِيْكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً

ترس از صاعقه ها و اميد به نزول باران، يا ترس مسافران و اميد حاضران در شهرها و آبادى ها.

جالب اينكه بعد از آن بلافاصله مى گويد «خداوند ابرهاى سنگينى ايجاد مى كند» وَ يُنْشِى ءُ السَّحابَ الثِّقالَ.

در توضيح اين جمله گفته شده است: «مقارن طوفان هاى شديد رگبارى، ابرهاى، بالاى جوّ تا نزديكى هاى زمين را مى پوشانند؛ هوا تاريك مى شود، و در تلاطم بادها مرتباً الكتريسته ايجاد و تخليه شده، و جهش برق و غرش رعد پى در پى زمين و هوا را به لرزه در مى آورد؛ و بالاخره ابرهايى كه در طبقات پائين و غليظ جوّ متراكم گرديده و در اثر بادهاى تكان دهنده بالابر، حامل دانه هاى درشت و فراوان شده اند بسيار ثقيل (سنگين) مى باشند.»(1)

در سومين و آخرين آيه مورد بحث به پديده «رعد» اشاره شده؛ مى فرمايد:

«رعد تسبيح و حمد او مى گويد»: وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ

اين تعبير نشان مى دهد كه اين پديده آسمانى مسأله ساده اى نيست؛ بلكه بازگو كننده علم و قدرت خدا است. چرا كه «تسبيح» به معنى منزّه شمردن از هر عيب و نقص، و «حمد» به معنى ستايش او در برابر كمالات است؛ و به اين ترتيب غرّش رعد از اوصاف جمال و جلال خدا سخن مى گويد!

اين سخن ممكن است به زبان حال باشد؛ همانگونه كه يك اختراع مهم از علم و آگاهى مخترع، و يك تابلوى بسيار زيبا از ذوق سرشار نقّاش، و يك قطعه شعر دل انگيز از ذوق ادبى گوينده، سخن مى گويد، و او را مدح و ستايش مى كند، و يا اشاره به زبان قال باشد؛ آنچنانكه بعضى از مفسّران گفته اند كه تمام ذرّات اين جهان هر كدام براى خود سهمى از عقل و شعور دارند؛ و تسبيح و

ص: 263

حمد آنها از روى عقل و شعور و درك است.

فخررازى در تفسير خود مى گويد: «بعيد نيست كه خداوند حيات و علم و قدرت و نطق را در اجزاى ابر ايجاد كند؛ و صدايى كه به گوش مى رسد از افعال اختيارى او باشد، همانگونه كه كوه ها در زمان داود و سنگريزه ها در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم تسبيح خدا گفته اند.»(1)

هريك از اين دو احتمال باشد، در بحث ما تفاوتى ندارد؛ و در هر حال معلوم مى شود در اين پديده آسمانى اسرارى نهفته است كه بيانگر عظمت خالق و آيتى از آيات او است.

اصولًا آب و بخار و ابرى كه از آن ناشى مى شود موجودى است ضد آتش ولى به قدرت پروردگار آتش عظيمى از آن بر مى خيزد كه از تمامى آتش هاى روى زمين سوزان تر است. همچنين بخار، جسم بسيار لطيفى است ولى صدائى از آن بر مى خيزد كه از افتادن اجسام سخت و سنگين بر نمى خيزد.

از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه «رعد» و «برق» هر كدام از پديده هاى قابل توجّه جهان هستى است كه بايد جدّاً روى آن مطالعه كرده، و به اسرار آن آشنا شد، و از آن به عظمت خالق آنها پى برد؛ و اين مطلب در بخش توضيحات به خواست خدا خواهد آمد.

***

ص: 264

است؛ و مى دانيم هر جرقّه اى صدايى دارد، و طبعاً هر قدر جرقّه بزرگ تر باشد صداى آن هم عظيم تر است. به همين دليل صداى مهيب اين جرقّه آسمانى گاهى به قدرى شديد است كه تمام ساختمان ها را مى لرزاند و همانند بمب هاى عظيم صدا مى كند.

ولى برق ها هميشه در ميان دو قطعه ابر ظاهر نمى شوند كه از دسترس انسان ها دور و بى خطر باشند؛ بلكه گاهى ابرهايى كه داراى الكتريسته مثبت هستند به زمين نزديك مى شوند، و چون زمين داراى الكتريسته منفى است جرقّه ميان زمين و ابر ايجاد مى شود. اين جرقّه عظيم كه صاعقه نام دارد بسيار خطرناك است؛ هم لرزه شديدى در آن منطقه ايجاد مى كند، و هم حرارت فوق العاده زياد كه به هر چيز اصابت كند آن را خاكستر مى كند.(1)

همچنين از آنجا كه الكتريسته هميشه از نوك اجسام خارج مى شود و در بيابان هايى كه صاعقه روى مى دهد جرقه در نقاط مرتفع مانند نوك درختان، و حتى سر انسان راهگذر ظاهر مى گردد؛ و به همين دليل در هواى طوفانى و آكنده از رعد و برق، توقّف در بيابان ها بسيار خطرناك است؛ و در اينگونه مواقع پناه بردن به گودال ها يا نزديك درختان و پائين كوه ها و تپّه ها مى تواند خطر را تا حد زيادى بر طرف كند. (البته تكيه دادن به درخت ها و پنجره هاى آهنين نيز خطرناك است.)

با توضيح بالا خطرات برق و عامل خوف كه در آيات بالا به آن اشاره شده به خوبى روشن مى شود.

***

ص: 265

دارد كه در اينجا به چند قسمت از آن اشاره مى شود:

الف: آبيارى- برق ها معمولًا حرارت فوق العاده زيادى- گاه در حدود 15 هزار درجه سانتيگراد- توليد مى كنند؛ و اين حرارت كافى است كه مقدار زيادى از هواى اطراف را بسوزاند و در نتيجه فشار هوا فوراً كم مى شود، و مى دانيم در فشار كم، ابرها مى بارند، و به همين دليل، غالباً متعاقب جهش برق، رگبارهايى شروع مى شود و دانه هاى درشت باران فرو مى ريزند، و از اين رو در واقع يكى از بركات برق، آبيارى است.

ب- سمپاشى- به هنگامى كه برق با آن حرارت اش آشكار مى شود؛ قطرات باران با مقدارى اكسيژن اضافى تركيب مى شوند و آب سنگين، يعنى آب اكسيژنه (2 2) ايجاد مى كنند؛ و مى دانيم آب اكسيژنه يكى از آثارش از بين بردن ميكروب ها است، و به همين جهت در مصارف طبّى براى شستشوى زخم ها به كار مى رود. اين قطرات آب اكسيژنه هنگامى كه بر زمين ها مى بارد، تخم آفات و بيمارى هاى گياهى را از ميان مى برد، و سمپاشى خوبى از آنها مى كند؛ و به همين جهت گفته اند: هر سال كه رعد و برق كم باشد آفات گياهى بيشتر است!

ج- تغذيه و كودرسانى- قطرات باران بر اثر برق و حرارت شديد آن و تركيب مخصوص، يك حالت اسيد كربنى پيدا مى كند كه به هنگام پاشيده شدن بر زمين ها و تركيب با آنها يك نوع كود مؤثّر گياهى مى سازد، و گياهان از اين طريق تغذيه مى شوند.

بعضى از دانشمندان گفته اند: مقدار كودى كه در طى يك سال از مجموع برق هاى آسمان در كره زمين به وجود مى آيد به ده ها ميليون تن مى رسد و اين رقم فوق العاده بالائى است.

بنابراين مى بينيم همين پديده ظاهراً پيش پا افتاده و بى خاصّيت طبيعت! چقدر پر بار و پر بركت است. هم آبيارى مى كند، هم سمپاشى مى كند، هم تغذيه؛ و اين نمونه كوچكى از اسرار شگرف و پردامنه عالم هستى است كه

ص: 266

رهنمون راه خداشناسى مى تواند باشد.

اينها همه بركات برق است؛ ولى از سوى ديگر آتش سوزى هايى كه از يك نوع آن (صاعقه ها) به وجود مى آيد؛ گاهى ممكن است انسان يا انسان ها يا زراعت ها و درختانى را بسوزاند. هرچند اين امر كم و نادر و غالباً قابل اجتناب است؛ ولى مى تواند عامل خوف و ترس شود و به اين ترتيب آنچه در آيه فوق خوانديم كه برق هم مايه ترس است و هم مايه اميد، مى تواند اشاره به مجموع اين امور باشد.

نيز ممكن است جمله وَيُنْشِى ءُ السَّحابَ الثِقالَ كه در آخر آيه فوق آمده؛ ارتباط با همين خاصّيت برق داشته باشد كه ابرها را سنگين بار از دانه هاى باران مى سازد.

ص: 267

ص: 268

4- وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِى الْبَحْرِ كَاْلأَعْلامِ انْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيْحَ فَيَطْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى ظَهْرِهِ انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لَكُلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ(1)

5- أَلمَ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِى فى الْبَحْرِ بِنَعْمَةِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إنَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُوْرٍ(2)

6- انَّ فِى خَلْقِ السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ ... وَ الْفُلْكِ الَّتِى تَجْرِى فى الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ ... لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُوْنَ(3)

7- رَبُّكُمُ الَّذِى يُزْجِى لَكُمُ الْفُلْكَ فِى الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ انَّهُ كانَ بِكُمْ رَحِيْماً(4)

ترجمه:

1- «او كسى است كه دريا را مسخر (شما) ساخت تا از گوشت تازه آن بخوريد، و وسائل زينتى براى پوشش از آن استخراج نمائيد، و كشتى ها را مى بينى كه سينه دريا را مى شكافند تا شما (به تجارت پردازيد) و از فضل خدا بهره گيرد شايد شكر نعمت هاى او را بجا آوريد.»

2- «اين دو دريا يكسان نيستند: اين دريائى كه آبش شيرين و نوشيدنش خوش گوارا است، و اين يكى كه شور و تلخ و گلوگير است، (امّا) از هر دو گوشت تازه مى خوريد و وسائل زينتى استخراج كرده، مى پوشيد، و كشتى ها را در آن مى بينى كه آب ها را مى شكافند (و به هر طرف پيش مى روند) تا از فضل خداوند بهره گيريد، شايد شكر (نعمت هاى او را) بجا آوريد.»

ص: 269

3- «خداوند همان كسى است كه دريا را مسخر شما كرد تا كشتى ها به فرمانش در آن حركت كنند، و بتوانيد از فضل او بهره گيريد، و شايد شكر نعمت هايش را بجا آوريد.»

4- «از نشانه هاى او كشتى هايى است همچون كوه ها در دريا در حركت است، اگر اراده كند باد را ساكن مى سازد تا آنها بر پشت دريا متوقف شوند، در اين نشانه هايى است براى هر صبر كننده شكرگذار.»

5- «آيا نديدى كشتى ها بر صفحه درياها به فرمان خدا، و به بركت نعمت او حركت مى كنند؟ او مى خواهد گوشه اى از آياتش را به شما نشان دهد كه در اينها آيات و نشانه هايى است براى كسانى كه شكيبا و شكر گزارند.»

6- «در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتى هايى كه در دريا به سود مردم در حركتند ... نشانه هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى انديشند.

7- «پروردگارتان كسى است كه كشتى را در دريا براى شما به حركت در مى آورد تا از نعمت او بهره مند شويد، او هميشه نسبت به شما مهربان است»

ص: 270

همين ريشه گرفته شده است.

«جوارى» جمع «جارية» در اصل از «جرى» كه به معنى عبور سريع است گرفته شده؛ و «جاريه» به كشتى هايى مى گويند كه در درياها جريان دارند و حركت مى كنند؛ و در لغت عرب به دختران جوان نيز «جاريه» گفته مى شود به خاطر جريان نشاط جوانى در تمام وجود آنها. در مصباح المنير آمده است كه اطلاق واژه «جاريه» بر كنيز به خاطر آن است كه مسخّر فرمان مولا است و در انجام كارهاى او پيوسته جريان دارد. واژه «جاريه» به خورشيد و نور آفتاب و ستارگان سيّار نيز اطلاق شده است.

«مَواخر» جمع «ماخره» به معنى كشتى، از مادّه «مَخْر» (بر وزن فَخْر) و به معناى پيشروى آب در زمين و شكافتن آن است، و همچنين به شكافتن آب از چپ و راست به وسيله سينه كشتى گفته مى شود. اين واژه در مورد صداى وزش بادها نيز به كار مى رود و ظاهراً از لوازم معنى اول است.(1)

***

ص: 271

لَحْماً طَرِيّاً

گوشت فراوانى كه هرگز زحمت پرورش آن را نكشيده؛ و در بسيارى از نقاط روى زمين به صورت كاملًا تازه در اختيار انسان ها قرار مى گيرد.

تكيه روى طراوت و تازگى اين گوشت علاوه بر اشاره به لطافت فوق العاده گوشت ماهى ها، اين نكته را يادآور مى شود كه در آن عصر و زمان كه به خاطر مشكلات به دست آوردن گوشت تازه، از گوشت هاى كهنه استفاده مى كردند اين نعمت اهمّيّت خاصّى داشت؛ و در عصر و زمان ما نيز كه به جهات ديگرى گوشت هاى كهنه و يخ زده فراوان است نيز اهمّيّت اين تعبير برجا است.

بعضى از مفسّران گفته اند: اين تعبير اشاره به قدرت نمائى خداوند در زمينه آفرينش گوشت هاى لطيف و خوش طعم در آب هاى شور و تلخ است.(1)

تعبير به «لحم»: «گوشت» ممكن است اشاره به اين باشد كه قسمت عمده ماهى گوشت است و استخوان بسيار كمى دارد؛ برخلاف بسيارى از حيوانات ديگر.

با توجّه به اينكه در عصر ما مسأله استفاده از ماهى ها براى تغذيه بشر مورد توجّه بيشترى، (به خاطر كمبود مواد غذائى) قرار گرفته؛ اهمّيّت اين نعمت الهى روشن تر مى شود.

دوّمين منفعت دريا را استخراج وسائل زينتى و جواهرات مخصوص ذكر مى كند وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُوْنَها

گوئى مى فرمايد: از ضرورى ترين مواد غذائى تا نيازهاى غير ضرورى و تزيينى از دريا استخراج مى شود، و همه در اختيار شما است.

در مورد سوّمين منفعت درياها، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را مخاطب ساخته مى فرمايد:

«كشتى ها را مى بينى كه در دريا سينه آب را مى شكافند و به پيش مى روند» وَ تَرى الْقُلْكَ مَواخِرَ فِيْهِ

«خدا اين نعمت ها را به شما داده است تا از فضلش بهره گيريد، شايد شكر

ص: 272

نعمت هايش را بجا آوريد» وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُروُنَ

براى اينكه كشتى ها بتوانند از اقيانوس ها و درياها به عنوان مهم ترين راه حمل و نقل مال التّجاره ها و مسافرت انسان ها استفاده كنند؛ بايد امورى دست به دست هم دهد:

كيفيّت و قوانينى بر مواد سنگين و سبك حاكم باشد كه آن را روى آب نگهدارد. لغزندگى آب، و بادهاى منظّمى كه بر صفحه اقيانوس ها مى وزد، و عمق كافى درياها دست به دست هم دهد تا كشتى هاى غول پيكر بتوانند بر صفحه اقيانوس ها حركت كنند. كشتى هايى كه با استفاده از نيروى بخار به صورت عظيم ترين صنايع بشر در آمده، و گاه يكى از آنها به عظمت يك شهر است و مى تواند كارى را كه ده ها هزار اتومبيل انجام مى دهند به تنهايى انجام دهد. (كشتى هاى پانصد هزار تنى به اندازه پنجاه هزار اتومبيل ده تن، بار با خود مى برد!)

اين مسأله به اضافه مسأله استخراج انواع مواد غذائى و غير غذائى و زينتى، دليل روشنى است بر علم و قدرت خالق جهان كه اين همه نعمت را به رايگان در اختيار انسان ها قرار داده است.

***

در دوّمين آيه همان نعمت هاى سه گانه اى را كه در آيه قبل به آن اشاره شده بود (گوشت تازه، وسائل زينتى، حركت كشتى ها بر صفحه درياها) نيز تكرار شده و روى آنها تكيه نموده است. با اين تفاوت كه در آغاز آيه به درياهاى آب شيرين و آب شور اشاره مى كند؛ و مى گويد: «اين دو دريا ... كه يكى آبش شرين و نوشيدنش خوشگوار است و اين يكى شور و تلخ و گلوگير است يكسان نيستند» وَ ما يَسْتَوِى الْبَحْران هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ

گرچه اكثر درياهاى روى زمين درياهاى آب شورند؛ ولى دريا و درياچه هاى آب شيرين نيز كم نيستند كه نمونه هاى متعدّدى از آن در ايالات متحده ديده مى شود، و مورد استفاده فراوان است. بعلاوه نهرهاى عظيمى كه به

ص: 273

درياى شور مى ريزند و در آن پيشروى كرده، آب هاى شور را عقب مى زنند و تا مدت زيادى با آن مخلوط نمى شوند عملًا درياى آب شيرينى توليد مى كنند كه در موقع جزر و مد، سواحل زيادى را آبيارى كرده، و باغات و مزارع عظيمى را پرورش مى دهند.

فخررازى در تفسير خود اين دو درياى آب شور و شيرين را اشاره و تمثيلى براى مؤمنان و كافران مى شمارد. ولى دقت در لحن آيات نشان مى دهد كه ناظر بر اين معنى نيست؛ بلكه هدف بيان آيات و نشانه هاى الهى در پهنه آفرينش است.

***

در سومين آيه سخن از تسخير درياها براى انسان است اللَّهُ الَذِّى سَخَّرَلَكُمْ الْبَحْرَ.

ولى از ميان بركات مختلف دريا، تنها روى مسأله كشتيرانى تكيه شده است؛ كه در آيات قبل نيز به آن اشاره شده بود.

***

در چهارمين آيه، كشتى هاى عظيمى را كه همچون كوه هاى متحرّك بر صفحه درياها ظاهر مى شوند از آيات و نشانه هاى خدا شمرده؛ و مى گويد: وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِى الْبَحْرِ كَاْلأَعْلامِ

راستى چه كسى اقيانوس ها را با اين وسعت و عمق و ويژگى ها آفريد؟ چه كسى به چوب و آهن اين خاصّيت را بخشيد كه بر صفحه آب ثابت بماند؟ و چه كسى به بادها دستور داده است كه به صورت منظّم بر صفحه درياها بوزند، و به انسان اجازه دهند تا از هر نقطه اى به نقطه ديگر كه مايل است برود، و ميليون ها ميليون ثروت و سرمايه را از طريق دريا جابجا كند؟

آيا اين نظام متقن و محكم، و همچنين نظامى كه بر نيروى بخار و برق حاكم است؛ دليل روشنى بر علم و حكمت پروردگار نيست؟

در اينجا قرآن مجيد كشتى هاى بزرگ را به «اعْلام» تشبيه مى كند. «اعْلام»

ص: 274

جمع «عَلَم» (بر وزن قلم) به گفته راغب در مفردات در اصل به معنى اثرى است كه از آن به وجود چيزى علم حاصل مى شود؛ مانند: نشانه هايى كه بر جادّه ها قرار مى دهند، و پرچم لشكر، و كوه را از اين جهت علم ناميده اند كه نشانه روشنى است كه از دور نمايان است؛ و كشتى هاى بزرگ از اين جهت به كوه ها تشبيه شده اند كه همچون كوه از دور نمايان هستند.

جالب اينكه قرآن به دنبال اين آيه مى گويد: اگر خدا اراده كند باد را ساكن مى سازد تا كشتى ها بر پشت دريا متوقف مانند» انْ يَشَأْيُسْكِنِ الرِّيْحَ فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى ظَهْرِهِ

يا اگر بخواهد مى تواند بادها را چنان نامنظم و درهم و برهم قرار دهد كه نه تنها هيچ كشتى به مقصد نرسد؛ بلكه همه را در دريا غرق و واژگون كند. لذا در پايان آيه باز تأكيد مى كند كه «در اين امر نشانه هايى است براى صابران شكرگزار»: انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُوْرٍ

آنها كه با صبر و حوصله اين آيات آفاقى را پى گيرى كرده؛ و بعد از درك حقيقت در مقام شكرگزارى بر مى آيند، و سربر آستان با عظمت حق مى نهند.

***

در پنجمين آيه نيز به همين مطلب، يعنى حركت كشتى ها در درياها به عنوان يكى از نعمت هاى بزرگ خدا اشاره كرد؛ با اين تفاوت كه مى گويد: هدف از اعطاى اين نعمت اين بوده است كه خداوند بعضى از آياتش را به شما نشان دهد لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ

***

به همين جهت در ششمين آيه كه بحث از هفت نشانه از نشانه هاى حق به ميان مى آورد؛ سومين نشانه را كشتى هاى ذكر مى كند كه در درياها به سود انسان ها به حركت در مى آيند: وَالْفُلْكِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّانسَ

در پايان آين آيه تأكيد مى كند كه در اين امور نشانه هايى از ذات پاك خدا و يگانگى او است براى مردمى كه تعقّل مى كنند» لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

ص: 275

***

در هفتمين آيه تكيه بر ربوبيت خداوند مى كند؛ و مى گويد: شما به سراغ بت ها نرويد، بت ها پروردگار شما نيستند؛ «پروردگار شما كسى است كه كشتى را در دريا به سود شما با ملايمت و مداومت به حركت در مى آورد» رَبُّكُمُ الَّذِى يُزْجِى لَكُمُ الْفُلْكَ فِى الْبَحْرِ

در اينجا به تعبير تازه اى برخورد مى كنيم: «يُزْجى» از مادّه «ازجاء» به طورى كه در مصباح اللّغه آمده است به معنى راندن چيزى با ملايمت و نرمش است؛ و از مقائيس اللّغه استفاده مى شود كه به معنى راندن مداوم و مستمرى مى باشد؛ و اين دو نكته در حركت كشتى ها بر صفحه اقيانوس ها قابل توجّه است.

مخصوصاً در كشتى هاى بادبانى، معمولًا بادها با ملايمت و به طور مداوم كشتى ها را به نرمى و به طور مستمر به حركت در مى آورد.

اگر بادها داراى نوسان شديد بودند، و يا استمرار نداشتند؛ دائماً كشتى را با تكان هاى شديد و لرزه ها مواجه مى ساختند؛ و گاه نيز در وسط دريا متوقّف و سرگردان مى كردند. اين تعبير قرآن اسرار تازه اى از اين آيت الهى را نشان مى دهد.

به اين ترتيب از مجموع آيات فوق، فوائد مختلفى براى آفرينش درياها استفاده مى شود كه هر كدام آيتى از آيات او است. مخصوصاً حركت كشتى ها با آن نظام حساب شده بر صفحه اقيانوس ها.

هميشه اهمّيّت يك نعمت را در صورت فقدان آن بايد جستجو كرد. اگر درياها نبودند نه تنها قسمت مهم مال التّجاره ها كه از طرق آبى حمل مى شود راكد مى ماند، كه مقدار زيادى از مواد غذائى و صنعتى و زينتى نيز از ميان مى رفت؛ و از همه مهم تر، نه ابرى بر مى خواست، و نه بارانى مى باريد، و هواى خشك و سزان همه موجودات زنده را به نابودى مى كشانيد.

***

ص: 276

ص: 277

غول پيكر نفتى اى ساخته اند كه قادر است پانصد هزار تن نفت را در خود جاى دهد و به هر نقطه اى ببرد!

(براى حمل اين محموله بيست و پنج هزار اتومبيل بيست تنى لازم است!)

ص: 278

جمله فلزاتى را كه از آب دريا مى توان گرفت، «منيزيوم» است كه در صنايع مورد استفاده است؛ و همچنين پتاسيم و برم و سلفات سديم و غير اينها است.

دانشمندان مى گويند: بيش از چهل عنصر- علاوه بر آنچه گفته شد- در آب دريا وجود دارد كه ارزش صنعتى قابل ملاحظه دارند. حتى در آب درياها طلا يافت مى شود، منتها هنوز استخراج بسيارى از اين فلزات هزينه سنگينى دارد و مقرون به صرفه نيست؛ شايد روزى انسان بتواند از طرق سهل ترى به آنها دست يابد.

بعضى از كمپانى هاى بزرگ، از مواد معدنى دريا بيش از پانصد چيز مختلف مى سازند؛ همچنين در آب دريا ميليون ها ميليون تن مواد معدنى وجود دارد.

اصولًا نفت كه از گرانبهاترين فرآورده ها است از هديه هاى دريا به شمار مى آيد، زيرا در زمان هاى قديم ميليون ها ميليون جانداران درياها در بسترهاى عظيم دريا گرد آمدند، و چون قارّه ها بالا آمد زير ماسه ها و خاك هايى كه بعداً به سنگ مبدّل شد مدفون گرديدند، و نفتى كه از آن حاصل شد در اعماق زير باقى ماند.

يكى از مهمترين مواد معدنى كه از دريا استخراج مى شود نمك است. نمك در زندگى انسان نقش مهمّى دارد، و در گذشته به خاطر كمبود آن از چنان اهميّتى برخوردار بود كه نوشته اند سربازان رومى غالباً حقوق خود را به صورت نمك دريافت مى كردند! و حتى در روسيه شورش هاى نمكين، به خاطر افزايش نرخ نمك به وجود آمد!

مهمترين منبع استخراج نمك دريا است؛ و حتى در بعضى از نقاط، لايه هاى نمكى كه به قطر هشتصد متر در خشكى ها وجود دارد نيز از آثار درياهايى است كه زمانى سراسر روى زمين را فرا گرفته بود.

مصرف ساليانه نمك را در كل دنيا بيست و دو ميليون تن محاسبه كرده اند؛ كه اگر انسان تنها ذخيره هاى نمك معدنى خشكى ها را بخواهد مصرف كند، دير يا زود تمام مى شود در حالى كه دريا منبع تمام نشدنى نمك است. زيرا

ص: 279

نمك هاى موجود در دريا مى تواند جواب گوى يك ميليون و هفتصد هزار سال نيازهاى بشر باشد!

ص: 280

ص: 281

كه اين يك تفسير جالب براى آيه مزبور است.

ص: 282

تمام موجودات جهان اگر درست بينديشيم، شگفت انگيزاند؛ ولى هيچكدام آنها مانند جانوران اعماق درياها نيستند. بعضى تعداد انواع جانوران شناخته شده دريائى را يكصد و چهل هزار نوع! ذكر كرده اند، البته تعداد آنها در سطح اقيانوس ها بسيار زياد است؛ ولى هرچه رو به اعماق مى رويم كمتر مى شود يا لااقل ما از آنها كمتر اطلاع داريم.

مسأله مهم در مورد درياها اين است كه در گذشته چنين تصوّر مى شد كه در اعماق درياها مطلقاً موجود زنده اى نيست؛ زيرا آفتاب تقريباً تا عمق ششصد مترى در آب فرو مى رود، و آخرين اشعّه آن در چنين عمقى ناپديد مى گردد، و همه چيز در تاريكى مطلق فرو مى رود.

بعلاوه آب دريا در اين منطقه بسيار سرد است؛ و از همه مهم تر فشارى است كه از ناحيه آب بر موجودات آن منطقه وارد مى شود: زيرا فشار آب در عمق يك كيلومترى بر هر سانتيمتر مربع در حدود يكصد كيلوگرم است و مسلّماً اگر انسانى بدون پوشش حفاظتى در آنجا باشد استخوان هاى او كاملًا خرد و نرم مى شود؛(1) و به همين جهت پايين رفتن در درياها از عمق چندين ده متر به پايين بدون پوشش ممكن نيست، و در اعماق خيلى پائين بايد از محفظه هاى فولادين بسيار قطور و ضخيم استفاده كرد، و الّا فشار دريا همه چيز را درهم مى شكند، و در بعضى از مراحل پايين تر با هيچ وسيله اى نمى توان سفر كرد؛ چون چيزى كه در برابر آن فشار مقاومت بياورد، وجود ندارد.

به هر حال مطالعات بعدى دانشمندان ثابت كرد كه در اعماق خيلى زياد دريا، موجودات زنده فراوان و عجيب و غريبى هستند؛ و فشار عجيب آن را با فشارى كه در درون وجود آنها است خنثى مى كنند!

در آنجا مطلقاً گياهان نمى رويد، تا جانوران اعماق دريا از آن استفاده كنند؛ ولى دست قدرت آفريدگار غذاى مورد نياز آنها را كه عبارت از مواد مختلف

ص: 283

گياهى است در سطح اقيانوس و زير نور آفتاب پرورش مى دهد، و پس از آماده شدن به صورت يك مائده آسمانى به سر ساكنان اعماق دريا فرو مى ريزد و ته نشين مى كند. بعلاوه بسيارى از جانوران سطح آب كه مى ميرند لاشه هاى آنها خوراك لذيذى براى جانوران اعماق دريا محسوب مى شود.

اما ببينيم مشكل تاريكى مطلق را چگونه حل مى كنند؟ همان قدرتى كه آنها را براى زندگى در اين منطقه آفريده؛ نور لازم را براى آنها نيز تهيه كرده است.

زيرا بسيارى از اين جانوران از خود نور بيرون مى دهند؛ نورى سرد همچون نور كرم شب تاب در شب هاى تابستان و گاه آن محيط را چراغانى مى كنند!

از سر يك نوع ماهى نور قرمز، و از دم آن نور آبى مى تابد؛ بعضى به رنگ قرمز و سفيد و آبى، نور مى پاشند!

يكى از دانشمندان مى نويسد: عجيب ترين نواحى دريا نه نزديك سطح آب است، و نه روى كف اقيانوس؛ بلكه در محلى ميان اين دو قرار گرفته، كه نه آسمانى در بالا دارد و نه زمينى در زير، بلكه همه جا آب است. موجوداتى كه در آنجا زندگى مى كنند خانه ندارند؛ از اين رو دائماً در حركت اند. ماهى هايى در آنجا است كه شما را به حيرت مى اندازد، دندان هاى بعضى آنقدر دراز است كه هيچ وقت نمى توانند دهان خود را ببندند! يكنوع ماهى آنقدر شكم خود را كش مى دهد كه مى تواند يك ماهى را كه سه برابر او است ببلعد! به اين ماهى ها نام هاى عجيب و غريب داده اند از قبيل: بلعنده سياه، افعى دريائى و اژدها ماهى!

اعماق اقيانوس را رها مى كنيم و به سطح آب مى آئيم؛ در آنجا نيز غوغائى است. ماهيانى وجود دارد كه يكى از ديگرى عجيب تر، از جمله آنها ماهيان برق دارند كه مى توانند با يك فرمان كه از مغزشان صادر مى شود مقدار زيادى برق توليد كنند كه دشمن يا صيد خود را به كلّى فلج سازند، برقى كه حتى براى انسان نيز خطرناك است.

ماهيان پرنده كه گاهى از آب بيرون مى آيند و تا شصت متر پرواز مى كنند؛ و

ص: 284

گاه از درختان بالا مى روند!

ماهى مركب كه براى پنهان شدن از دست دشمن، مادّه سياه رنگى در آب دريا پخش مى كند و از چنگال دشمن مى گريزد. شبيه كارى كه در جنگل هاى كلاسيك امروز نيز معمول است كه گاهى ميدان را با مواد دودزائى پر مى كنند تا نفرات به وسيله آن از چشم دشمن پنهان شوند.

سفره ماهى يكى ديگر از انواع عجيب ماهى ها است كه بسيار پهن و بزرگ است. خود را در سطح اقيانوس مى گستراند، و به محض اينكه طعمه اى روى سفره اش قرار گرفت بال هاى پهن خود را روى آن مى پيچد و مشغول خوردن آن مى شود.

كوچكترين جانوران در دريا زندگى مى كنند، و بزرگترين آنها نيز در آنجا هستند. نهنگ هايى در دريا وجود دارد كه طول آن به سى متر و قطر آن بيش از چهارده متر و درازى فك اش به بيش از هفت متر مى رسد! زبانش سه تن وزن دارد، قلبش در حدود نيم تن، و جگرش يك تن، و نوزادش گاهى هفت متر طول دارد.(1)

يكى از نهنگ ها كه در جزائر: نيوجورجيا، صيد شد؛ سى و سه متر طول، و صد و بيست و پنج هزار كيلو وزن داشت.(2)

گياهان ذرّه بينى، و گياهانى كه پنجاه متر طول دارند نيز در درياها پيدا مى شوند.

***

ص: 285

شگفتى هاى قدرتت در درياها است.»(1)

آن روز كه اين جمله در دعاى جوشن از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شد؛ هنوز اسرار درياها بر كسى مكشوف نبود، و امروز عظمت اين جمله براى ما از هر زمانى روشن تر است.

در دعا و مناجات ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است، كه فرمود:

«أَنْتَ الَّذِىْ فِى السَّماءِ عَظَمَتُكَ، وَ فِى اْلأَرْضِ قُدْرَتُكَ، وَ فِى الْبِحارِ عَجائِبُكَ»: «تو كسى هستى كه عظمتت در آسمان و قدرتت در زمين، و شگفتى هاى خلقتت در دل درياها است.»(2) اين بحث را با حديث ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام ادامه مى دهيم؛ آنجا كه فرمود: «سَخَّرَلَكُمُ الماءَ يُغْدُو عَلَيْكُمْ وَ يَرُوْحُ صَلاحاً لِمَعاشِكُمْ وَ الَبحْرَ سَبَباً لِكَثْرةِ امْوالِكُم»: «خداوند آب را مسخّر فرمان شما قرارداد، صبحگاهان مى رود و عصر باز مى گردد، تا زندگى شما را سامان بخشد (اين تعبير ممكن است اشاره به جزر و مد دريا و آثار حياتى آن باشد) و دريا را وسيله وفور و كثرت اموال شما قرار داد.»(3) اين بحث را با فرازى از حديث معروف توحيد مفضّل از امام صادق عليه السلام پايان مى دهيم؛ فرمود:

«فَاذا أَرَدْتَ أنْ تَعْرِفَ سِعَةَ حِكْمَةِ الْخالِقِ وَ قِصَرِ عِلْمِ الْمَخْلُوقِيْنَ فَانْظُرْ الى ما فِى الْبِحارِ مِنْ ضُروُبِ السَّمَكِ وَ دَوابِّ الْماءِ، وَ الأَصْدافِ وَ الأَصْنافِ الَّتِىْ لا تُحْصى وَ لا تعُرّفُ مَنافِعُها الّا الشَّى ءُ بَعْدَ الشَّى ءِ يُدْرِكُهُ النّاسُ بِاسْبابٍ تَحْدُثُ»:

«اگر مى خواهى وسعت حكمت آفريدگار و كوتاهى علم مخلوقات را بدانى نظر به آنچه در اقيانوس ها از انواع ماهيان و جنبندگان آب و صدف ها است بيفكن. انواعى كه شماره ندارد، و منافع آن تدريجاً براى بشر بر اثر حوادثى كه (در زندگى او) پيش مى آيد روشن مى گردد.»(4)

ص: 286

آرى در دريا و جنبندگان دريا و گياهان دريائى و غير آن منافع و بركاتى است كه هر روز كه بر عمر بشر مى گذرد اسرار تازه اى از آن كشف مى شود؛ و فوائد جديدى بر او ظاهر مى گردد كه او را در برابر خالق اين همه نعمت ها وادار به خضوع مى كند.

ص: 287

ص: 288

سپس آن را آهسته جمع مى كنيم.»

2- «خداوند از آنچه آفريده سايه هايى قرار داده، و از كوه ها پناهگاهائى، و براى شما پيراهن هايى آفريده كه شما را از گرما (و سرما) حفظ مى كند، و پيراهن هايى كه حافظ شما به هنگام جنگ است، اينگونه نعمتهايش را بر شما كامل مى كند تا تسليم فرمان او شويد.»

3- «آيا آنها مخلوقات خدا را نديدند كه چگونه سايه هايشان از راست و چپ حركت دارند، و با خضوع براى خدا سجده مى كنند؟!»

4- «همه آنها كه در آسمان ها و زمين هستند از روى اطاعت يا اكراه، و همچنين سايه هاى آنها، هر صبح و عصر براى خدا سجده مى كنند.»

***

ص: 289

ص: 290

گرفته؛ سايه اى است مخروطى كه در طرف مقابل در فضا گسترده مى شود و دائماً در حركت است. اگر سايه شب نبود نور آفتاب و حرارت ناشى از آن همه موجودات زنده را مى سوازنيد، و نسل انسان به سرعت از پاى در مى آمد.

اگر سايه هاى ديگر نبود، و انسان مجبور بود تمام طول روز را در آفتاب بگذراند فوق العاده به زحمت مى افتاد؛ و زندگى مخصوصاً در فصل گرما و تابستان براى او مشقّت بار بود. خداوند نعمت سايه ها را به انسان داد تا هم خودش و هم آنچه متعلّق به او است آرامش و آسايش يابد.

به تبعير ديگر بعضى از اشياء «كدر آفريده شده اند، و بعضى شفّاف كه نور را از خود عبور مى دهند. اگر همه اشياء شفّاف بودند و سايه اى مطلق وجود نداشت؛ زندگى بشر در برابر نور مداوم آفتاب به جهنم سوزانى مبدّل مى گشت، و اگر كمى انسان در اين زمينه بينديشد عظمت و اهمّيّت اين نعمت را در مى يابد و از آن مى تواند به آفريدگار حكيم پى برد.

ضمناً تصريح به نظام تدريجى سايه در آيه فوق، شايد اشاره به اين واقعيّت است كه اگر سايه ها دفعتاً پيدا يا محو مى شدند، زيان هاى فراوانى داشتند؛ چرا كه انتقال دفعى از نور به ظلمت و بالعكس، يا از گرما به سرما و بالعكس، زيان اش بر كسى پوشيده نيست.

ولى سايه با تمام بركات و لطف اش اگر ثابت و جاودانى شود آن هم زيان بار است؛ چرا كه انسان را از نعمت نور محروم مى كند. لذا در آيه فوق مى فرمايد:

اگر خدا مى خواست آن را ساكن قرار مى داد (ولى به لطف و كرمش اين كار را نكرد تا بندگان از نعمت نور و سايه هر دو بهره گيرند.)

***

دوّمين آيه كه در ضمن آيات توحيدى در سوره نحل بيان شده؛ بعد از بر شمردن بخشى از آيات آفاقى و نعمت هاى پروردگار، مى گويد: «خداوند براى شما از آنچه آفريده است سايه هايى قرارداد»: وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالًا

بعضى از مفسّران گفته اند: منظور در اينجا اشيائى است كه سايه ها را به

ص: 291

وجود مى آورند؛ مانند: كوه ها، درختان، ابرها، سقف و ديوار خانه ها.(1)

بدون شك اگر همه اشياء- چنانكه قبلًا نيز اشاره شد- مانند بلور شفّاف و درخشنده بود، و سايه اى در عالم وجود نداشت؛ زندگى براى انسان مرگ بار بود.

در ادامه آيه به نعمت هاى ديگرى اشاره مى كند كه در واقع مكمّل وجود سايه اند؛ مانند پناهگاه هايى كه در كوه ها به صورت غارها و شكاف هاى كوه آفريده شده است؛ و همچنين لباس هايى كه انسان را از حرارت سوزان آفتاب مى پوشاند، و يا در ميدان جنگ (مانند زره) جلو ضربات دشمن را مى گيرد وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَجَعَلَ لَكُمْ سَرابِيْلَ تَقِيْكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيْلَ تَقِيْكُمْ بَأْسَكُمْ(2)

در اينكه چرا در آيه فوق لباس را فقط به عنوان پوششى در برابر گرما ذكر كرده؛ بى آنكه اشاره اى به سرما كند؟ بعضى از مفسّران گفته اند: به خاطر آن است كه در مناطقى كه اين آيات نازل شد مسأله گرما بيشتر مطرح بود، يا اينكه خطرات گرمازدگى و سوختگى در مقابل آفتاب بيشتر و سريعتر است، در حالى كه طرق دفاع انسان در مقابل سرما بيشتر مى باشد.

ولى نبايد فراموش كرد كه در ادبيات عرب، در بسيارى از موارد هنگامى كه مى خواهند به دو ضد اشاره كنند؛ يكى را براى اختصار حذف كرده و تنها يكى را ذكر مى كنند و اين مطلب نظائر فراوانى دارد.

قابل توجّه اينكه در پايان اين آيه بعد از ذكر اين نعمت هاى سه گانه (سايه ها، مسكن ها، و لباس ها) مى گويد: «اينگونه خداوند نعمت هايش را بر شما تمام مى كند تا در برابر فرمان او تسليم شويد» كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُوْنَ

ص: 292

آرى توجّه به اين نعمت ها و اسرار مختلف آنها از يك سو انسان را به علم و قدرت خدا آشنا مى سازد؛ و از سوى ديگر به خاطر تحريك حسّ شكرگزارى او را وادار به تسليم در برابر فرمان پروردگارى كه اين همه لطف و مرحمت دارد مى كند.

***

سوّمين آيه در شكل آيات توحيدى، مشركان را مورد ملامت و سرزنش قرار داده؛ مى گويد: «آيا آنها خلوقات خدا را نديدند كه چگونه سايه هايشان از راست و چپ براى خدا سجده مى كنند، در حالى كه خاضع اند؟»: اوَلَمْ يَرَوْا الى ما خَلَقَ اللَّه مِنْ شَى ءٍ يَتَفَيَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْيَمِيْنِ وَ الشَمائِلِ سُجَّداً للَّهِ وَ هُمْ داخِرُوْنَ(1)

چه تعبير جالبى! سايه ها همه سر بر زمين نهاده و در برابر ذات پاك او سجده مى كنند؛ چرا كه تسليم فرمان او هستند و اين خضوع و تسليم در برابر قوانين آفرينش سجده آنها در پيشگاه حق است!

چگونه انسان حتى از سايه ها كمتر باشد، و در برابر بت ها، و نه در مقابل پروردگار سجده كند.

سجده سايه ها جزئى از سجده عمومى تمام موجودات آسمان و زمين است؛ و لذا در ادامه همين آيه، اشاره به اين سجده عمومى كرده، مى فرمايد: «و آنچه در آسمان ها و زمين از جنبندگان است براى خدا سجده مى كنند» وَللَّهِ يَسْجُدُ ما فى السَّمواتِ وَ ما فى اْلأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ

در اينجا بحث هاى مشروحى است كه به هنگام بحث از سجده عمومى موجودات جهان در برابر حق مطرح خواهد شد.

به هر حال اين آيه نيز اشاره لطيفى به اهمّيّت سايه ها و آثار آن دارد كه

ص: 293

مى تواند به عنوان يك منبع الهام بخش توحيد مورد توجّه قرار گيرد.

***

در چهارمين آيه سايه ها را در رديف موجودات آسمان و زمين كه همگى براى خداوند خضوع و سجده مى كنند قرار داده؛ مى فرمايد: «تمام كسانى كه در آسمان و زمين هستند، و همچنين سايه ها آنها، هر صبح و عصر از روى اطاعت و تسليم يا اجبار و اكراه براى خدا سجده مى كنند»: وَللَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ اْلآصالِ.

تعبير به «طَوْعاً و كَرْهاً» ممكن است اشاره به اين باشد كه موجودات عاقل و با شعور از روى ميل و رغبت؛ و موجودات فاقد عقل، همچون سايه ها، به حكم قوانين الزامى آفرينش تسليم فرمان خدا هستند.

يا اينكه مؤمنان از روى ميل و رغبت، و غير مؤمنان كه حاضر به سجده اختيارى نيستند تمام ذرّات وجودشان به حكم قوانين الزامى آفرينش تسليم فرمان خدا است؛ و سجود تكوينى در برابر ذات پاك او دارند.

يا اينكه مؤمنان در همه حال (در راحتى و مشكلات، و در آرامش و اضطراب) در برابر او پيشانى بر خاك مى نهند؛ ولى كافران تنها در حال اضطرار و به هنگام هجوم مشكلات رو به سوى او مى آورند.

البته در ميان اين تفسيرهاى سه گانه تضادى نيست؛ و جمع آنها در مفهوم آيه ممكن است.

تعبير به «مَن» در آيه فوق گرچه ظهور در صاحبان عقل دارد؛ ولى اين احتمال بسيار نزديك به نظر مى رسد كه در اينجا مفهوم عامّى داشته باشد و شامل تمام موجودات عاقل و غير عاقل گردد؛ و تعبير به «مَن» به اصطلاح از باب تغليب باشد.

اما تعبير به «غدو» و «آصال» (صبح و شامگاهان) شايد به اين دليل است كه در وسط روز ممكن است سايه ها محو شوند، و يا بسيار محدود و كوچك گردند؛ در حالى كه در صبح و شام چنين نيست. از اين گذشته اين تعبير در بسيارى از

ص: 294

مواقع براى بيان دوام و عموميت است؛ مثلًا مى گوئيم: فلان كس هر صبح و شام درس مى خواند، يا مزاحم شخص ديگرى است؛ يعنى هميشه چنين است.

از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه قرآن حتى براى سايه ها اهميّت خاصّى قائل شده، و آنها را از نشانه هاى عظمت خدا مى شمرد؛ و تعبير به «يَسجُدُ» كه نهايت خضوع است؛ اشاره لطيفى به همين معنى است.

***

ص: 295

نشود؛ در مدّتى كوتاه همه چيز را پژمرده كرده و مى سوزاند.

فخررازى در تفسير خود مى گويد: ظلمت خالص، مورد تنفّر انسان است؛ و روشنائى خالص نيز او را كاملًا آزار مى دهد. بنابراين بهترين حال همان سايه است؛ و لذا يكى از نعمت هاى مهم بهشتى ظِلٌ مَمْدُودٌ «سايه هاى كشيده» ذكر شده است.(1)

2- نقش سايه ها مخصوصاً سايه هاى متحرّك، براى مسافران و بيابان گردان حياتى تر به نظر مى رسد. آنها به كمك سايبان ها و خيمه ها و وسائل نقليه سقف دار مى توانند خود را در برابر خطرات تابش ممتد آفتاب به خوبى حفظ كنند.

3- مسأله بسيار قابل ملاحظه ديگر، اينكه: برخلاف تصوّر عمومى، نور به تنهايى براى رؤيت اشياء كافى نيست؛ بلكه هميشه بايد نور با سايه ها توأم گردد تا امكان مشاهده اشياء حاصل شود. به عبارت روشن تر: اگر نور از چهار طرف به موجودى چنان بتابد كه هيچگونه سايه و نيم سايه اى نداشته باشد؛ آن جسم كه در تمام جهات غرق نور يكنواخت است قابل مشاهده نيست! پس همانگونه كه در ظلمت مطلق انسان نمى تواند اشياء را ببيند، در نور مطلق نيز قادر به مشاهده اشياء نيست. بلكه اين دو بايد دست به دست هم دهند تا مشاهده اشياء را ممكن سازند. (دقت كنيد.)

آفريدگارى كه اين نقش هاى مهم و اساسى را به موجودى به اين سادگى سپرده است؛ شايسته هرگونه بندگى و خضوع و سجده است.

اين سخن را با جمله اى از يكى از مفسّران پايان مى دهيم. او به يكى از افرادى كه سجده را براى خدا به دست فراموشى سپرده بود، مى گويد: سايه تو (كه موجود ضعيف و كم ارزشى است) براى خدا سجده مى كند؛ اما تو خودت سجده نمى كنى! (چقدر زشت و زننده و ناپسند است؟!).(2)

ص: 296

ص: 297

- لِيأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيْهِم أَفَلا يَشْكُرُوْنَ- سُبْحانَ الَّذِىْ خَلَقَ اْلأَزْواجَ كُلَّها مِمّا تُنْبِتُ اْلأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا يَعْلَمُوْنَ(1)

5- وَ هُوَ الَّذِىْ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءاً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَى ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَراكِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنُوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنّاتٌ مِنْ أعْنابٍ وَ الزَّيْتُوْنَ و الرُّمانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ أُنْظُرُوا الى ثَمَرِهِ اذا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ(2)

6- وَ فِى اْلأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيْلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنوانٍ يُسْقَى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلَى بَعْضٍ فِى اْلأُكُلِ انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُوْنَ(3)

7- هُوَ الَّذِى أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءاً لَكُمُ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيْهِ تُسِيْمُونَ يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُوْنَ وَ النَّخِيْلَ وَ اْلأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِ الثَّمَراتِ انَّ فِىِ ذلِكَ لَايَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُوْنَ(4)

8- وَ هُوَ الَّذِى أَنْشَأَ جَنّاتٍ مَعْرُوْشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوْشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً اكُلُهُ وَ الزَّيتُوْنَ وَ الرُّمّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمرَه اذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا انَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفَيْنَ(5)

9- وَ اْلأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيْها رَواسِىَ وَ أَنبَتْنا فِيْها مِنْ كُلِّ شَى ءٍ مَوْزُونٍ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيْها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِيْنَ(6)

ص: 298

10- انَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَى ... ذلِكُمُ اللَّهُ فَأنَّى تُؤْفَكُوْنَ(1)

ترجمه:

1- «آيا آنها به زمين نگاه نكردند، چه اندازه در آن از انواع گياهان آفريديم؟»

- «در اين نشانه روشنى است (بر وجود خدا) ولى اكثر آنها هرگز مؤمن نبوده اند.»

2- «آيا بت هايى كه معبود شما هستند بهترند يا كسى كه آسمان و زمين را آفريده؟ و براى شما از آسمان، آبى فرستاد كه با آن باغ هايى زيبا و سرورانگيز رويانيديم، شما هرگز قدرت نداشتيد درختان آن را برويانيد، آيا با اين حال معبود ديگرى با خدا است؟ نه، آنها گروهى هستند كه (از روى نادانى) مخلوقات خدا را در رديف او قرار مى دهند.»

3- «آسمان ها را بدون ستونى كه قابل رؤيت باشد آفريد، و در زمين كوه هايى افكند، تا شما را به لرزه در نياورد، و از هرگونه جنبنده اى روى آن منتشر ساخت، و از آسمان، آبى نازل كرديم و به وسيله آن در روى زمين انواع گوناگونى از جفت هاى گياهان پر ارزش رويانديم- اين آفرينش خدا است، اما به من نشان دهيد معبودانى كه غير او هستند چه چيز را آفريده اند؟

ولى ظالمان در گمراهى آشكارند.»

4- «زمين مرده براى آنها آيتى است ما آن را زنده كرديم و دانه هايى از آن خارج ساختيم و آنها از آن مى خورند- و در آن باغ هايى از نخل ها و انگورها قرار داديم و چشمه هايى از آن بيرون فرستاديم- تا از ميوه آن

ص: 299

بخورند در حالى كه دست آنها هيچ دخالتى در ساختن آن نداشته است، آيا شكر خدا را بجا نمى آورند؟- منزه است كسى كه تمام «زوج ها» را آفريد از آنچه زمين مى روياند و از خود آنها و از آنچه نمى دانند!»

5- «او كسى است كه از آسمان، آبى نازل كرد و به وسيله آن گياهان گوناگون رويانيد، و از آن ساقه ها و شاخه هاى سبز خارج ساختيم و از آنها دانه هاى متراكم، و از شكوفه نخل خوشه ها با رشته هاى باريك بيرون فرستاديم، و باغ هايى از انواع انگور و زيتون و انار شبيه به يكديگر و بى شباهت، به ميوه آن و طرز رسيدنش به هنگامى كه ميوه مى كند بنگريد كه در آن نشانه هايى براى افراد با ايمان است.»

6- «و در روى زمين قطعاتى در كنار هم قرار دارد كه با هم متفاوتند، و باغ هايى از انگور، و زراعت ها و نخل ها كه گاهى بر يك پايه مى رويند و گاهى بر دو پايه، همه آنها از يك آب سيراب مى شوند، و با اين حال بعضى از آنها را از جهت ميوه بر ديگرى برترى مى دهيم، در اينها نشانه هايى است براى آنها كه عقل خويش را به كار مى گيرند.»

7- «او كسى است كه از آسمان، آبى فرستاد كه نوشيدن شما از آن است، و گياهان و درختانى از آن مى رويند كه حيوانات خود را در آن به چرا مى بريد- خداوند با آن (آب باران) براى شما زراعت و زيتون و نخل و انگور مى روياند و از انواع ميوه ها، مسلّماً در اين نشانه روشنى است براى گروهى كه تفكر مى كنند.»

8- «او است كه باغ هاى معروش (باغ هايى كه درختانش روى داربست ها قرار مى گيرند) و باغ هاى غير معروش (درختانى كه نياز به داربست ندارند) آفريد، و همچنين نخل و انواع زراعت را كه از نظر طعم با هم متفاوتند و (نيز) درخت زيتون و انار را كه از جهتى با هم شبيه و از جهتى با هم تفاوت دارند (برگ و ساختمان ظاهرشان شبيه يكديگر است، در حالى كه طعم ميوه آنها بسيار متفاوت است) از محصول و ميوه آنها به هنگامى كه به ثمر مى نشيند بخوريد و حق آن را به هنگام درو بپردازيد، و اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست ندارد.»

ص: 300

9- «و زمين را گسترديم و در آن كوه هاى ثابتى افكنديم، و از هر گياه موزون در آن رويانديم- و در آن براى شما انواع وسائل زندگى قرار داديم، و همچنين براى كسانى كه شما نمى توانيد به آنها روزى دهيد.»

10- «خداوند شكافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده خارج مى سازد، و مرده را از زنده، اين است خداى شما پس چگونه از حق منحرف مى شويد؟، اين اندازه گيرى خداوند تواناى دانا است.»

***

ص: 301

مى رود و شاخ و برگ پيدا مى كند؛ و گاه به امور معنوى نيز اطلاق مى شود، مانند:

وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُوْنَةَ فِى الْقُرانِ(1)

(كه به معنى شجره زقوم يا قوم يهود يا بنى اميه تفسير شده است.)(2)

«زَرْعٍ» به طورى كه از كتب مختلف لغت استفاده مى شود، در اصل به معنى پاشيدن بذر و دانه در زمين است؛ و از آنجا كه روئيدن گياه و برداشتن محصول به دنبال افشاندن بذر خواهد بود، به هريك از اين امور نيز «زرع» اطلاق مى شود.

بعضى گفته اند: «زرع» به معنى رويانيدن است، و اين در حقيقت كار خدا است؛ و اگر واژه «زارع» به بندگان اطلاق مى شود به خاطر آن است كه اسباب و مقدمات آن را فراهم مى سازند، و گاهى به «مزروع» نيز «زرع» گفته مى شود.

واژه «زرع» غالباً بر گندم و جو اطلاق مى شود؛ ولى مفهوم آن در اصل گسترده تر است، و اين دو و غير آن را شامل مى گردد.(3)

«ثَمَرْ» در مقائيس اللّغه آمده است كه اين واژه در اصل به معنى هر چيزى است كه از چيز ديگر متولّد مى گردد؛ و بعضى گفته اند: كه فقط به معنى نتيجه اى است كه از درخت به دست مى آيد.

بعضى ديگر از ارباب لغت نيز تصريح كرده اند كه هر موجودى كه از موجود ديگرى متولّد و حاصل گردد؛ خواه خوردنى باشد، يا غير خوردنى، مطلوب يا غير مطلوب، شيرين يا تلخ، «ثمر» ناميده مى شود.

ولى ظاهر اين است كه «ثمر» در اصل مفهوم محدودى داشته كه همان ميوه اى است كه از درخت به دست مى آيد، ولى بعد اين مفهوم گسترش پيدا كرده و به صورت كنائى بر حاصل و مولود هر شى ء اطلاق شده است، تا آنجا كه گفته مى شود ثمره و ميوه اين مكتب يا اين تعليمات چنين و چنان بوده است.

در روايت آمده است: «أُمُّكَ أَعْطَتْكَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِها» «مادرت به تو از ثمره

ص: 302

قلبش بخشيد» (اشاره به شير مادر يا محبت مادر است) و در روايات به فرزند «ثمره فؤاد» (ميوه قلب) نيز اطلاق شده است.

***

ص: 303

هيجدهم ميلادى كشف شد كه گياهان (غالباً) مانند حيوانات از طريق آميزش نر وبارور مى شوند و ميوه مى دهند؛ در حالى كه اين حقيقت در قرآن مجيد از قرن ها قبل آمده است.

از آنجا كه در ميان اين دو معنى تضادى نيست؛ مى تواند اشاره به هر دو باشد.

توصيف «زوج» به «كريم» با توجّه به اينكه واژه «كريم» به معنى موجود پر ارزش است؛ اشاره به اهمّيّت انواع گياهان و ارزش فوق العاده آنها مى باشد.

تنوّع گياهان به قدرى زياد است كه بعضى از دانشمندان نوشته اند: نخل بيش از سه هزار نوع، و كاكتى» يا انجير هندى يكهزار و هفتصد نوع، و گل ثعلب يك هزار و دويست نوع دارد. براى قارچ ها از يكصد هزار نوع نام مى برند، و براى جلبك ها چهار هزار نوع!

براى سيب هفت هزار نوع، و براى گندم سى و پنج هزار نژاد ذكر كرده اند!(1)

راستى چه عجيب است عالم گسترده گياهان با اين همه تنوّع! و چه بزرگ است خالق و مدبّر آنها!

***

در دوّمين آيه براى اثبات توحيد معبود، مردم را به مطالعه اسرار آفرينش آسمان ها و زمين و سپس نزول باران دعوت مى كند؛ و بعد مى افزايد: «ما به وسيله آن باغ هاى زيبا و خم و سرورانگيز رويانديم»: فَأنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ(2)

«شما هرگز نمى توانستيد درختان زيباى اين باغ ها را برويانيد»: ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها

ص: 304

«آيا با اين حال مى گوئيد معبود ديگرى با خدا است؟! أِلهٌ مَعَ اللَّهِ

ولى آنها افرادى نادان هستند كه از پروردگار بزرگ كه خالق اين همه عجائب و شگفتى ها است عدول كرده و موجوداتى را كه هيچگونه قدرت و توانائى ندارند همتاى او قرار داده اند بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُوْنَ

تعبير به «يَعْدِلُوْنَ» ممكن است به معنى عدول كردن آنها از خداوند واحد يكتا باشد، و يا به معنى قرار دادن عديل و نظير براى او.

آرى كار انسان تنها افشاندن بذر و آبيارى و مانند آن است. كسى كه حيات را در دل اين بذر كوچك آفريده، و به آن قدرتى داده كه تبديل به درخت بلند قامت بارور و خرّم و سرسبز گردد كه مشاهده منظره آن در باغ ها انسان را به وجد و سرور مى آورد؛ تنها خدا است.

اگر يك روز بهارى، انسان گام در ميان يكى از اين باغ هاى خرّم و سرسبز بگذارد، و چشم دل را همراه چشم ظاهر باز كند، و آن همه تنوّع و شگفتى ها و زيبائى ها و گل هاى رنگارنگ و برگ ها و ميوه هاى مختلف را ببيند؛ چنان از باده توحيد سرمست و از جام عبوديت سيرآب و مسحور و مفتون مى گردد كه بى اختيار به نغمه توحيد مترنّم شده و به اين حقيقت معترف مى شود كه:

يكى هست و هيچ نيست جز اووحده لا اله الا هو

و در اينجا است كه اين مطلب را باور مى كند كه:

هر گياهى كه از زمين رويدوحده لا شريك له گويد

***

در سوّمين بخش از آيات، فوق ضمن بر شمردن پنج قسمت از دلائل توحيد و آيات آفاقى پروردگار (آفرينش آسمان ها بدون ستونى كه ديده شود- آفرينش كوه ها- آفرينش جنبندگان و حيوانات- آفرينش باران، و آفرينش گياهان) مشركان را مخاطب ساخته و مى گويد: «اين آفرينش خداوند است، اما به من نشان دهيد معبودان غير او چه چيز را آفريده اند؟!» هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُوْنِى ماذا خَلَقَ الَّذِيْنَ مِنْ دُوْنِهِ

ص: 305

در پايان آيه مى افزايد: «بلكه ظالمان (مشركان) در ضلال مبين و گمراهى آشكارند»: بَلِ الظّالِمُوْنَ فِى ضَلالٍ مُبِيْنٍ

چگونه ممكن است كسى چشم بينا داشته باشد و اين همه آثار قدرت و حكمت و عظمت پروردگار را در پهنه جهان هستى ببيند؛ باز در برابر غير او سر تعظيم فرود آورد!

در اين آيات بار ديگر در مورد گياهان به تعبير كُلِّ زَوْجٍ كَرِيْمٍ برخورد مى كنيم كه از تنوّع فوق العاده گياهان مفيد و سودمند، و زوجيّت در جهان گياهان سخن مى گويد و اهمّيّت اين موضوع را به همه پويندگان راه توحيد گوشزد مى كند.

واژه «ظلم» معنى وسيعى دارد كه شامل قرار دادن هر چيزى در غير محل خود مى شود؛ و از آنجا كه مشركان تدبير جهان را در اختيار بت ها مى دانستند؛ يا آنها را واسطه ميان خلق و خالق مى پنداشتند و در برابر آنها سجده مى كردند، مرتكب بزرگترين ظلم و ضلالت بودند، و لذا در آيه فوق اين كلمه به معنى شكر آمده، و يا به معنى وسيعى كه شرك واضح ترين مصداق آن است.

گفته پيدا است جمله فَأَرُونِى «پس به من نشان دهيد» در واقع از زبان پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است؛ و به تعبير ديگر: او مأموريت دارد كه اين جمله را به مشكران بگويد؛ زيرا ارائه و نشان دادن به خداوند مفهومى نمى تواند داشته باشد.

***

در چهارمين بخش از اين آيات كه در سوره يس آمده است؛ با صراحت مى گويد: «زمين مرده را كه ما زنده كرديم براى آنها آيت و نشانه مهمّى از پروردگار است»: وَ آيَةٌ لَهُمُ اْلأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْناها

به راستى مسأله حيات و زندگى از مهم ترين دلائل توحيد است. خواه در جهان گياهان باشد، يا حيوانات و انسان ها، مسأله اى است بسيار اسرارآميز و شگفت انگيز كه افكار دانشمندان بزرگ را در حيرت فرو برده و با تمام

ص: 306

پيشرفت هايى كه در زمينه هاى مختلف علمى نصيب انسان شده هنوز كسى معمّاى حيات را نگشوده است؛ و هيچ كس دقيقاً نمى داند چگونه و تحت تأثير چه عواملى موجودات بى جان به موجودات زنده تبديل شده اند؟!

بعد در توضيح مسأله زنده شدن زمين هاى مرده، به پرورش دانه هاى غذائى (مانند گندم و جو و ذرّت و ...) و باغ هاى سرسبز انگور و نخلستان ها، و پيدايش چشمه هاى آب زلال، اشاره كرده؛ و در پايان مى فرمايد: هدف اين است كه از ميوه هاى آن بخورند، ميوه هايى كه دست آنها در ساختن آن دخالتى نداشته، با اين حال آيا شكر خدا را بجا نمى آورند؟!» لِيأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيْهِمْ أَفَلا يَشْكُروُنَ

جمله: ما عَمِلَتهُ أَيدِيهِم: «دست آنها در ايجاد آن دخالتى نداشته» اشاره لطيفى به اين نكته است كه ميوه ها غذاهايى از هر نظر آماده اند. غذاهايى كاملًا مطبوع كه بدون احتياج به پختن و طبخ كردن و اضافه نمودن ادويه و زوائد ديگر، قابل خوردن هستند. نه در اصل وجود آنها انسان دخالتى داشته، و نه در آماده كردن آنها براى خوردن؛ كار انسان فقط بذرافشانى و آبيارى درختان بوده.(1)

به هر حال هدف از آفرينش اين همه نعمت هاى رنگارنگ اين نبوده است كه انسان همچون حيوانات به خوردن مشغول شود، و در اين صحرا چرا كند، عمرى را به اين حال بگذراند و بميرد و خاك شود. نه، هدف اين نيست؛ بلكه مقصود نهايى اين بوده كه اينها را ببيند و حس شكرگزارى در او زنده شود، و از طريق شكر منعم به شناخت بخشنده نعمت ها كه برترين موهبت و بالاترين مرحله تكامل انسان است نائل گردد.

نكته اى كه در آيات فوق كاملًا جلب توجّه مى كند اين است كه زوجيت در

ص: 307

جهان گياهان را در كنار زوجيت در جهان انسانيت قرار مى دهد؛ و مى گويد:

«منزه است كسى كه همه زوج ها را آفريد، از آنچه زمين مى روياند، و از خود انسان ها و از آنچه نمى دانند» سُبْحانَ الَّذِىْ خَلَقَ اْلأَزْواجَ كُلَّها مِمّا تُنْبِتُ اْلَارْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا يَعْلَمُوْنَ

اين تعبير دليل بر آن است كه زوجيت در اينجا به معنى جنس نر و مادّه است؛ و وجود زوجيت را در جهان گياهان به طور گسترده اثبات مى كند كه از معجزات علمى قرآن است، چرا كه در آن روز اين معنى براى انسان كشف نشده بود كه در عالم گياهان اندام نر و قسمت هاى مادّه وجود دارد؛ و گرده ها كه همان نطفه هاى نر هستند از آنها بر مى خيزد و روى قسمت هاى مادّه مى نشيند و با آن تلقيح مى گردد و نطفه گياه بسته مى شود.

جمله و مما لا يعلمون: صلى الله عليه و سلم از چيزهايى كه نمى دانيد رحمهما الله ممكن است اشاره به اين باشد كه مسأله زوجيت دامن گسترده اى دارد و چه بسيارند موجوداتى كه شما از وجود زوجيت در آنها آگاه نيستيد و پيشرفت علم و دانش از روى آن پرده بر مى دارد- همانگونه كه اين مسأله در اتم ها نيز به ثبوت رسيده است كه مركب از دو بخش مختلف اند كه همچون دو زوج مكمّل يكديگرند:

الكترون ها كه بار الكتريسته منفى دارند، و پروتون ها كه بار الكتريسته مثبت دارند- و موضوعات ديگرى كه هنوز علم و دانش انسان به آن راه نيافته است.

***

در پنجمين آيه كه با معرّفى خداوند از طريق نشانه هاى مختلف آغاز مى شود؛ نخست به نزول باران حياتبخش از آسمان اشاره كرده، بعد مى فرمايد:

«ما به وسيله آن روئيدنى ها را از همه نوع از زمين خارج ساختيم»: فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَى ءٍ

تعبير به نَباتَ كُلِّ شَى ءٍ (گياهان هر چيز) ممكن است اشاره به انواع مختلف گياهان باشد كه با يك آب آبيارى شده، و از يك نوع خاك پرورش مى يابند؛ و با اين حال اين همه اشكال مختلف و طعم هاى متفاوت و خواص گوناگون و گاه

ص: 308

متضاد دارند و اين از عجائب آفرينش خدا است.

يا اينكه منظور گياهانى است كه مورد نياز هريك از پرندگان و چهار پايان و حيوانات دريا و صحرا و انسان ها است.(1) (جمع ميان اين دو معنى نيز ممكن است.)

سپس به ذكر نكته ديگرى پرداخته؛ مى افزايد: «پس ما از آن (آب يا گياه) ساقه ها و شاخه ها و برگ هاى سبز بيرون آورديم»: فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً

به اين ترتيب به مادّه سبزينه گياهى كلروفيل كه از مهمترين و مفيدترين اجزاء گياه است اشاره مى كند. همان سبزى طراوت بخش، و نوازشگر، و زيبا، و دلربا كه از خاك تيره و آب بى رنگ برمى خيزد.

تعبير به «خَضِراً» گرچه مطلق است ولى با توجّه به جمله بعد كه مى فرمايد:

«ما از آن دانه هايى كه بر سر هم سوار شده اند خارج مى سازيم»: نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَراكِباً عمدتاً اشاره به ساقه ها و خوشه هاى گندم و جو و ذرّت و مانند آن است.(2)

بعد از آن، درختان نخل را مورد توجّه قرار داده؛ مى فرمايد: «از طلع (خوشه سربسته خرما كه در غلاف سبز رنگ زيبائى پيچيده شده است) رشته هاى باريك و لطيفى بيرون مى آيد»: وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ

«قِنْوان» جمع «قِنو» (بر وزن حِزْب) به معنى رشته هاى باريك است كه بعد از شكافته شدن طلع از آن بيرون مى آيد؛ و همان ها بعداً خوشه هاى خرما را تشكيل مى دهد.

تعبير به «دانِيَةٌ» (نزديك) ممكن است اشاره به نزديكى اين خوشه ها به يكديگر يا متمايل شدن آنها به طرف پائين به خاطر سنگينى دانه هاى رطب باشد.

بعضى نيز گفته اند: از آنجا كه خوشه هاى خرما مختلف است؛ بعضى در

ص: 309

طرف پائين نخل واقع شده و به راحتى قابل استفاده مى باشد، و بعضى دور دست است كه استفاده از آن مشكل است؛ خداوند به قسمت اول كه مفيدتر است اشاره فرموده.(1)

در ادامه همين آيه به باغ هاى انگور و زيتون و انار اشاره مى كند وَ جَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزِّيْتُوْنَ وَ الرُّمّانَ كه در عين شباهت به يكديگر متفاوت اند، و در عين تفاوت شبيه اند مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ

بعضى گفته اند: اين ميوه ها در مشاهده شبيه اند، ولى در طعم متفاوت اند (مانند انواع انگورها و انار ترش و شيرين)

بعضى ديگر گفته اند: برگ درختان آنها گاه شبيه است. (مانند برگ زيتون و انار) در حالى كه ميوه ها متفاوت اند.

ولى مناسب اين است كه مفهوم وسيع ترى براى آيه بيان شود؛ كه اشاره به انواع شباهت ها و تفاوت ها باشد.

جالب اينكه: در پايان آيه همگان را دعوت به مطالعه ميوه ها كرده؛ مى گويد:

«نگاهى به ساختمان ميوه آنها هنگامى كه ظاهر مى شود و نگاهى به چگونگى رسيدن ميوه ها كنيد»: انْظُرُوا إلى ثَمَرِهِ إذا أَثمَرَ وَ يَنْعِهِ

«چرا كه در اين، آيات و نشانه هايى است از عظمت و قدرت و حكمت خدا براى آنها كه اهل ايمانند»: انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمِ يُؤْمِنُوْنَ

نه يك نشانه كه نشانه هاى فراوان خداوند در آن است؛ چرا كه پيدايش ميوه ها، درست همانند تولّد فرزندان در عالم حيوانات است. نطفه هاى نر به وسيله وزش باشد يا حشرات روى قسمت مادّه گياه قرار مى گيرند؛ و پس از انجام عمل لقاح و تركيب شدن با يكديگر نخستين تخم و نطفه تشكيل مى گردد. بعد در اطراف آن بافت هاى ميوه و عضلات و گوشت ها و رشته هاى ظريفى كه آنها را تغذيه مى كند ظاهر مى شود.

در درون اين ميوه كوچك، لابراتوارهاى عظيمى نهفته شده كه مرتباً در

ص: 310

حال فعاليّت و ساختن تركيبات جديد با خواص تازه است. گاه ميوه در آغاز بى مزّه است، سپس كاملًا ترش، و بعد كاملًا شيرين مى شود؛ و هر زمان تجزيه و تركيب تازه اى در درون آن رخ مى دهد و رنگ هاى آن نيز پيوسته دگرگون مى شود و اين از عجائب خلقت خدا است كه قرآن مجيد در آيه فوق مخصوصاً انسان ها را به مطالعه آن دعوت كرده است.

***

در ششمين آيه مورد بحث، نخست به قطعات مختلف زمين كه داراى استعدادهاى متفاوت براى پرورش انواع درختان و گياهان و غير آن مى باشند اشاره كرده؛ مى فرمايد: «در زمين قطعات مختلفى است كه در همسايگى يكديگرند (با استعدادهاى كاملًا متفاوت) وَ فِى اْلأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ

با اينكه اين قطعات به يكديگر چسبيده اند؛ بعضى شيرين و قابل هرگونه زراعت، و بعضى شوره زار كه مطلقاً سنبلى از آن بر نمى خيزد. گاه بعضى از اين قطعات فقط به درد اشجار و درختان يا نوع خاصّى از آنها مى خورد، و بعضى ديگر مناسب زراعت يا نوع خاصّى از زراعت است؛ و اين عجيب است كه زمين هاى به هم پيوسته اين چنين متفاوت و آماده براى انجام مأموريت هاى مختلف اند.

بعد از ذكر اين مقدمه، به انواع درختان و زراعت ها اشاره كرده، مى افزايد:

«و در همين زمين باغ هايى از انواع انگور و زراعت و نخل ها وجود دارد كه بعضى از يك پايه و ساقه مى رويند و بعضى از پايه هاى مختلف» وَ جَنّاتٍ مْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَجِيْلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ

«اعْناب» جمع «عنب» به معنى انگور، و «نخيل» جمع «نخل» و «نخيلة» به معنى درخت خرما است؛ و ذكر اين دو به صيغه جمع احتمالًا اشاره به انواع مختلف انگور و خرما است؛ چرا كه اين ميوه ها صدها يا هزاران نوع مختلف دارند.

تعبير به صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنوانٍ با توجّه به اينكه «صنوان» جمع «صنو» به معنى شاخه اى است كه از تنه اصلى درخت بيرون مى آيد؛ ممكن است اشاره به

ص: 311

قابليت يك درخت براى پرورش دادن ميوه هاى مختلف از طريق پيوندهاى گوناگون باشد. به اين ترتيب از يك ساقه و يك ريشه و يك آب و خاك انواع مختلفى ميوه بر شاخه هاى يك درخت ظاهر مى شود، و اين از عجائب خلقت است.

همچنين ممكن است اين تفاوت اشاره به تفاوت شاخه هايى كه بر يك پايه مى رويد از نظر تفاوت ميوه هاى طبيعى بوده باشد.

سپس تصريح مى كند كه اينها با آن همه تفاوت از يك آب سيراب مى شوند يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ

در عين حال بعضى از آنها بر بعضى ديگر از نظر ميوه برترى مى دهيم وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلَى بَعْضٍ فِى اْلأكُلِ

مسلّماً در اين امر آيات و نشانه هايى است براى انديشمندان انَّ فِى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُوْنَ

راستى شگفت آور است آب يكى، و خاك هم يكى، اما تفاوت ميان ميوه ها آنقدر زياد است كه يكى كاملًا شيرين و ديگرى كاملًا ترش!- در بسيارى از مناطق درختان ليموى ترش در كنار درختان خرما مى رويند- يا در يك مزرعه دانه هاى روغنى و دانه هاى نشاسته اى و غير آنها با خواص كاملًا متفاوت پرورش پيدا مى كنند؛ و حتى براى اين ميوه ها و دانه ها انواع كاملًا متفاوتى وجود دارد.

اين چه دستگاه عجيبى است كه در شاخه هاى درختان و ريشه هاى آنها نهفته است كه قدرت دارد انواع مواد شيميائى را با خواصّ كاملًا مختلف بسازد؛ آن هم با استفاده از يك نوع مصالح (يك نوع آب و خاك)

اگر هيچ دليلى بر علم و حكمت خالق جهان جز همين مسأله در دست نبود؛ براى شناخت اين مبدأ بزرگ مسلّماً كافى بود؛ و به گفته يكى از شعراى عرب:

وَاْلارْضُ فِيْها عِبْرَةٌ لِلْمُعْتَبَرتُخْبِرُ عَنْ صُنْعِ مَلِيْكٍ مُقْتَدَر

تُسْقَى بِماءٍ واحِدٍ أَشْجارُهاوَ بُقْعَةٌ واحِدَةٌ قَرارُها

ص: 312

وَ الشَّمْسُ وَ الْهَواءُ لَيْسَ يَخْتَلِف وَ أُكُلُها مَخْتَلِفٌ لايأتَلِف

فَمَا الَّذِى أَوْجب ذا التفاضلًاالّا حَكِيمٌ لَم يَرِدْهُ باطلًا

«در زمين درس عبرتى است براى عبرت گيرنده، كه خبر از صنع سلطان مقتدرى مى دهد.»

«تمام درختان اش با آب واحدى آبيارى مى شود، و زمين واحدى قرارگاه و محل روئيدن آنها است.»

«آفتاب و هوا نيز مختلف نيست، ولى با اين حال ميوه هايش كاملًا متفاوت است!»

«چه چيز باعث اين همه تفاوت شده است؟ جز خداوند حكيمى كه داراى هدف بزرگى بوده و اراده باطلى نداشته.»(1)

***

در هفتمين آيه كه به گواهى آغاز و پايان آن نظر به شرح دلائل توحيد و خداشناسى دارد؛ مى فرمايد: «خداوند آن كسى است كه از آسمان آبى فرستاد كه هم آب نوشيدنى شما را تأمين مى كند، و هم از آن گياهان و اشجارى مى روياند كه حيوانات خود را در آن به چرا مى بريد»: هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءاً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيْهِ تُسيْمُوْنَ

نه هر آبى براى نوشيدن انسان صلاحيت دارد، و نه هر آبى براى پرورش گياه و درخت؛ ولى اين آب آسمانى براى همه مفيد است و براى همه مايه حيات.

«شَجَر» چنانكه گفتيم در لغت معنى وسيعى دارد كه شامل انواع گياهان اعم از ساقه دار و بى ساقه مى شود؛ و «تُسِيْمونَ» از «اسامة» و آن هم از مادّه «سَوْم» به معنى چريدن حيوانات گرفته شده(2) و از آنجا كه حيوانات به هنگام چرا هم از گياهان استفاد مى كنند و هم از برگ هاى درختان، تعبير «شجر» بسيار مناسب به

ص: 313

نظر مى رسد؛ چرا كه هر دو را شامل مى شود.

سپس مى افزايد: «خداوند براى شما به وسيله اين آب باران زراعت و زيتون و نخل ها و انواع انگورها را مى روياند، و از تمام انواع ميوه ها»: يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّوْعَ وَ الزَّيتُوْنَ وَ النَّخِيْلَ وَ اْلأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِ الثَّمَراتِ

جالب اينكه آيه فوق با اينكه سخن از تمام ميوه ها و تمام انواع زراعت و حبوبات به ميان آورده؛ روى سه ميوه مخصوصاً تكيه مى كند: زيتون، و خرما، و انگور، و اين به خاطر اهمّيّت فوق العاده اى است كه اين سه نوع ميوه از نظر مواد غذائى و انواع ويتامين ها و خواص شفابخش دارند كه امروز با پيشرفت علوم غذائى كاملًا آشكار شده است.(1)

لذا در پايان آيه باز تأكيد مى كند كه در اين امور نشانه روشنى از حكمت و قدرت و عظمت خدا است براى آنها كه اهل فكر و انديشه اند: انَّ فى ذلِكَ لَايَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُوْنَ

آنها كه در اين نشانه هاى آشكار نمى انديشند راستى شايسته نام انسانيّت نيستند؛ و به گفته شاعر:

اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجودهر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار

كه تواند كه دهد ميوه رنگين از چوب؟يا كه داند كه بر آرد گل صد رنگ از خار؟!

ارغوان ريخته بر درگه خضراى چمن چشمه هايى كه در آن خيره بماند ابصار!

***

در هشتمين آيه به تنوّع ديگرى از جهان گياهان و درختان برخورد مى كنيم كه به عنوان يكى از دلائل توحيد و معرفى عظمت خداوند مطرح شده است.

مى فرمايد: «او كسى است كه باغ هاى معروش (باغ هايى كه درختانش روى

ص: 314

داربست ها قرار مى گيرد) و باغ هاى غير معروش (باغ هايى كه درختانش نياز به داربست ندارند آفريد وَ هُوَ الَّذِيْ أَنْشَأَجنّاتٍ مَعْرُوْشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوْشاتٍ

«مَعْروش» از مادّه «عَرْش» به معنى تخت پايه بلند، يا سقف است؛ و در اينكه در آيه مورد بحث چه مفهومى دارد در ميان مفسّران گفتگو است.

بعضى «معروشات» را اشاره به باغ هايى مى دانند كه درختان اش روى داربست ها است؛ مانند: باغ هاى انگور كه در بسيارى از نقاط براى آن داربست مى بندند، و «غير معروشات» باغ هايى است كه درختان اش نيازى به داربست ندارد؛ مانند نخلستان و باغ هاى ميوه مانند: انجير و سيب.

در حالى كه بعضى ديگر «معروش» را اشاره به درختان اهلى كه با ديوارهاى باغ حفاظت مى شوند مى دانند، و «غير معروش» را اشاره به درختان بيابانى و جنگلى.

عقيده سوّمى در تفسير اين دو واژه وجود دارد كه اولى ناظر به درختانى است كه با قامتى بلند سر پا ايستاده، و دومى اشاره به درختان خزنده اى است كه روى زمين مى خوابند.(1)

ولى تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال عجيب است كه بعضى از درختان مانند سرو و صنوبر، با قامتى راست و موزون و مستقيم سر به آسمان مى كشند؛ و حتى بادهاى مستمر و طوفان ها نمى تواند آنها را از صراط مستقيم شان كمى منحرف سازد، در حالى كه بعضى ديگر مانند درختان مو حتى يك شاخه صاف ندارند؛ و دائماً با پيچ و خم پيش مى روند، و هريك از اين دو براى خودش عالمى دارد.

درختان انگور با آن خوشه هاى فراوان و سنگين، اگر قامتى همچون صنوبر داشتند يك روزه مى شكستند؛ و از اين گذشته از دسترس انسان ها به كلّى دور مى شوند، در حالى كه در باغ هاى انگور يك كودك مى تواند تمام ميوه ها را بچيند!

ص: 315

سپس روى چهار نوع از ميوه ها و زراعت ها تكيه كرده؛ مى افزايد: «و نخل و زراعت كه ثمره هاى مختلفى دارند، و همچنين زيتون و انار كه از جهتى با يكديگر شبيه و از جهتى متفاوتند» (ساختمان ظاهريشان شبيه به هم است در حالى كه ميوه آنها بسيار متفاوت مى باشد.) وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُوْنَ وَ الرُّمّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيرَ مُتَشابِهٍ بايد توجّه داشت كه «جنات» جمع «جنت» هم به باغ گفته مى شود، و هم زمين هاى پوشيده از زراعت؛ و «اكُل» (بر وزن دهل) از مادّه «اكل» (بر وزن مكر) به تمام خوردنى ها گفته مى شود.

به هر حال نه تنها درختان و زراعت ها و گياهان از نظر ظاهر بسيار متنوّع است كه ميوه ها و محصولات آنها نيز بسيار متفاوت است، هم از نظر رنگ و طعم و شكل ظاهر، و هم از نظر مواد غذايى و خواص گوناگون. بعلاوه در ميان آنها انواع مرغوب و متوسط يافت مى شود و اين قدرت نمائى آفريدگار است كه چنين تنوّع عظيم و گسترده را در جهان گياهان به وجود آورده، و هر كدام به نوعى حمد و ثناى او مى گويند.

در پايان آيه دستور مى دهد: «از ميوه هاى آنها بخوريد و به هنگام درو (و چيده ميوه ها) حق آن را بپردازيد و اسراف نكنيد كه خداون مسرفان را دوست ندارد»: كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ اذا اثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّه يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا انَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِيْنَ.

به اين ترتيب فرمان «كلوا»: «بخوريد» دليل بر حليّت كامل آنها است؛ ولى با دو شرط: پرداختن حقوق نيازمندان، و عدم اسراف!

گرچه بعضى از مفسّران گفته اند كه منظور از «حق» در اينجا همان زكات است؛ ولى بسيارى از مفسّران با الهام از روايات فراوانى كه از طرف اهل بيت عليهم السلام و اهل سنت رسيده؛ تصريح كرده اند كه منظور از «حق» غير از زكات است.(1)

ص: 316

بنابراين به عنوان يك حكم الهى سزاوار است كه صاحبان زراعت ها و باغ ها به هنگام چيدن ميوه ها و درو كردن محصولات سهمى براى نيازمندان غير از زكات در نظر بيگرند؛ و اين سهم حد معيّنى در شرع ندارد، و بسته به همّت صاحبان آنها است.

بنابراين ذيل آيه سخن از يك حكم اخلاقى مى گويد؛ و صدر آيه مشتمل بر درس هاى توحيدى است.

***

نهمين آيه به نكته ديگرى از شگفتى هاى جهان گياهان و اشجار اشاره مى كند؛ و بعد از ذكر مسأله گسترش زمين و پيدايش كوه ها مى فرمايد: «ما در زمين از هر گياه موزون پرورش داديم»: وَ أَنْبَتْنا فِيْها مِنْ كُلِّ شَى ءٍ مَوْزُوْنٍ

«موزون» گرچه از مادّه «وزن» است؛ ولى در اينجا اشاره به نظم دقيق و حساب معين و اندازه گيرى هاى متناسب و هماهنگ است كه بر تمام ذرّات گياهان حاكم است. بعلاوه «وزن» چنانكه راغب در كتاب مفردات آورده در اصل به معنى شناخت اندازه هر چيزى است.

بعضى از مفسّران نيز گفته اند كه مراد از اين تعبير آن است كه خداوند از هر گياهى به مقدار نياز و حاجت انسان ها آفريده است.(1)

همچنين گفته اند كه مراد از «موزون» آن است كه بايد اندازه هاى معيّنى از آب و هوا و خاك و نور آفتاب دست به دست هم دهند تا گياهان برويند.

بعضى از مفسّران نيز احتمال داده اند كه تعبير به «كُلِّ شَيْى ءٍ» معادن را نيز شامل مى گردد ولى با توجّه به اينكه جمله «انْبَتْنا»: «رويانديم» تناسب چندانى با معادن ندارد؛ اين تفسير بعيد به نظر مى رسد ولى جمع ميان دو تفسير ممكن است و در بعضى از روايات نيز اشاره اى به معنى دوم وارد شده(2) و در تعقيب

ص: 317

آن اشاره به فراهم شدن انواع وسايل معاش و زندگى انسان ها و حيواناتى كه در اختيار انسان هستند و آنها كه نيستند و روزى خود را جداگانه از اين سفره گسترده پروردگار مى گيرند، كرده؛ و مى فرمايد: وَجَعَلْنا لَكُمْ فِيْها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقيْنَ

«معايشْ» جمع «معيشه» معنى بسيار گسترده اى دارد؛ و هر چيزى را كه وسيله زندگى انسان ها است شامل مى شود؛ و جمله وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقيْنَ اشاره به حيوانات و موجودات زنده اى است كه انسان هرگز قادر به تغذيه آنها نمى باشد، و خداوند براساس نظم خاصّى كه بر جهان حاكم فرموده، غذاى مناسب هريك از آنها را در اختيارشان گذارده است؛ و اگر چشم را باز كنيم و دقيقاً در طرز تغذيه انواع حيوانات از عالم گياهان و نباتات بينديشيم يك دنيا دلائل معرفة اللَّه در آن مى يابيم.

بعضى از ميوه ها استفاده مى كنند، و بعضى از دانه ها، گروهى از برگ درختان، بعضى از ساقه ها، بعضى از پوسته ها و بعضى از شيره شيرين بن گل ها، و بعضى فقط ريشه خوارند!

***

در دهمين و آخرين آيه مورد بحث باز به ويژگى ديگرى از جهان نباتات اشاره شده؛ و آن مسأله شكافته شدن دانه ها و هسته هاى گياهان در زير زمين است.

در اين آيه خداوند متعالى چنين معرفى شده است: «خداوند شكافنده دانه و هسته است»: انَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى

در پايان آيه مى فرمايد: «اين است خداى شما، پس چگونه از حق منحرف مى شود»: ذلِكُمُ اللَّهِ فَأَنّى تُؤفَكُوْنَ

«فالق» از مادّه «فَلْق» (بر وزن خَلق) به گفته راغب در مفردات به معنى شكافتن چيزى و جدا ساختن قسمتى از قسمت ديگر است.(1) «حَبّ» به معنى

ص: 318

دانه هاى خوراكى و غذائى يا هرگونه دانه گياهى است و «نوى» به معنى هسته است و اگر بعضى آن را منحصراً به معنى هسته خرما تفسير كرده اند به خاطر كثرت وجود آن در آن محيط بوده است.

به هر حال يكى از مهم ترين و جالب ترين مراحل زندگى گياهان همان مرحله شكافته شدن دانه و هسته است؛ و در حقيقت اين حالت شبيه حالت تولّد فرزند از مادر است؛ و عجب اينكه جوانه گياه با اينكه فوق العاده ظريف است اين دژ محكم را كه اطراف آن را گرفته مى شكافد و سر بيرون مى كشد، و موجود زنده اى كه تا آن لحظه محبوس در پوسته ضخيم دانه و هسته بوده و رابطه با جهان خارج نداشته متولّد مى گردد و فوراً رابطه خود را با جهان بيرون برقرار مى سازد. از مواد غذائى خاك بهره مى گيرد، و از آب و رطوبت موجود در اطراف اش سيرآب مى شود، و به سرعت در دو طرف مختلف شروع به حركت مى كند؛ از يك سو به صورت ريشه در زمين فرو مى رود، و از سوى ديگر به صورت ساقه سر از زمين بر مى داد.

قوانين دقيق و حساب شده اى كه در اين مرحله از زندگى گياهى حاكم است به راستى حيرت انگيز است و دليل زنده اى بر علم و قدرت پروردگار محسوب مى شود.

***

از مجموع آنچه در اين آيات قرآنى پيرامون خلقت گياهان و ويژگى هاى مختلف آنها آمده؛ از روئيدن گياهان گرفته، تا تنوّع فوق العاده آنها و مسأله لقاح و زوجيت، و انواع مواد غذائى براى انسان و حيوانات، تا چگونگى نمو طلع خرما، و دانه هاى بر هم سوار شده گندم و جو، و روئيدن ميوه ها و زراعت هاى كاملًا متفاوت از يك آب و خاك، و حاكميت قوانين موزون بر همه آنها در تمام مراحل، و شكافتن دانه ها و هسته ها، همگى نشانه هاى آن ذات بى نشان اند، و

ص: 319

دليل زنده اى بر توحيد ربوبيت و نفى هرگونه شرك.

***

ص: 320

ساختمان برگ ها از آن هم عجيب تر است، اگر يك برگ را در مقابل آفتاب بگيريم رشته هاى بسيار نازكى كه در سرتاسر آن به شكل منظّمى گسترده شده و كار آن رساندن آب و غذا به تمام سلّولهاى برگ است توجّه ما را به خود جلب مى كند، در واقع هر برگ براى خود شهرى است و اين رشته ها لوله كشى منظّم آن شهر را از شاه لوله هاى بزرگ گرفته، تا كوچك ترين انشعابات، نشان مى دهد.

برگ در عين نازكى داراى هفت طبقه است و هر طبقه اى ساختمان مخصوص و برنامه ويژه اى دارد كه انسان را در حيرت فرو مى برد! پوشش نازك روى برگ مانند پوست تن انسان است كه سوراخ هاى بساير ريزى دارد و هر سوراخ سلّول، نگهبانى دارد كه باز و بسته شدن آن را تنظيم مى كند!

برگ از اين سوراخ ها تنفّس مى كند؛ هوا را فرو مى برد، كربن را از آن جدا كرده، و كلروفيل گياهى را با آن مى سازد و در مقابل اكسيژن و مقدارى رطوبت را براى پاكسازى و تلطيف هوا به عنوان دو موهبت بزرگ به جهان انسانيت عرضه مى كند.

ارقامى كه دانشمندان در اينجا ارائه مى دهند حيرت آور است. مى گويند:

براى اينكه گياه بتواند يك پوند قند بسازد؛ بايد برگ ها معادل سيصد هزار گالن هوا فرو برند و تجزيه كنند!

ساختمان گل ها و سپس ميوه ها از آن هم عجيب تر است. وجود قسمت هاى نر و مادّه، و چگونگى تركيب گرده هاى بسيار ظريف نر با قسمت هاى ماده، و سپس تشكيل تخمك در رحم گياه بعد از اين ازدواج بى سر و صدا، و چگونگى پرورش آن، هريك دنياى عجيبى است كه روح و عقل انسان را همراه خود مى برد، و در اقيانوسى از شگفتى ها غرق مى كند.

شرح ساختمان اندام هاى گياهان و گل ها و ميوه ها به طور قطع در اين مختصر نمى گنجد. كتاب هاى زيادى در اين زمينه از سوى دانشمندان نوشته شده و علم دامنه دارى به نام گياه شناسى به وجود آورده است. بهتر است به گفته

ص: 321

يكى از كارشناسان كشاورزى در اينجا اكتفا كرده و اين پرونده بزرگ را به سرعت ببنديم:

(چرالدت) دانشمند گياه شناس مى گويد: «خدائى وجود دارد كه از خلال قوانين ثابت و مرموزى كه جهان گياه را اداره مى كند ظاهر مى شود. ظهور تجلّى وى از اين راه ها است:

1- نظم و ترتيب- كه نمو و توليد مثل، تقسيمات سلّولى و تشكيل اجزاى مختلف گياه را به طور منظّم انجام مى دهد.

2- پيچيدگى- هيچ ماشين مصنوعى بشرى قابل مقايسه با ماشين پيچيده و شگرف يك نبات ساده نيست.

3- زيبائى- زيبائى ساقه، برگ و گل چيزى خدايى است. چه هيچ مجسّمه ساز ماهر و هيچ نقاش چيره دست نمى تواند مجسّمه يا تابلوئى بدان زيبائى تهيه كند.

4- توارث- هر گياهى نظير خود را توليد مى كند؛ و اين توليد مثل، كاملًا روى مشيت و برنامه اى انجام مى گيرد؛ چنانچه هرجا بكارند و هر طور پرورش دهند (گندم از گندم برويد جو ز جو)

سپس مى افزايد: «به عقيده من اين همه مظاهر، دليل وجود آفريدگارى است كه حكمت بالغه و قدرت نامتناهى دارد.»(1)

(منجستر) استاد سابق زيست شناسى در دانشگاه تايلور مى گويد: «بوته شبدرى را كه در كنار جاده اى رسته است در نظر بگيريد؛ آيا تاكنون اين همه ماشين آلات شگرفى كه بشر ساخته است مى توانند با اين گياه خودرو برابرى كند؟!

اين شبدر خود ماشينى است به تمام معنى شگفت آور و حيرت انگيز كه دائماً رشد مى كند و هر روز هزاران فعل و انفعال فيزيكى و شيميائى انجام مى دهد و همه آنها تحت كنترل يك مادّه پروتوپلاسمى كه تمام حيات طبيعى از

ص: 322

آن تشكيل يافته قرار گرفته اند، اين ماشين زنده عجيب، مصنوع قدرت كيست؟!»(1)

***

ص: 323

مى شود؛ و در واقع منبع فناناپذير پوشاك آدمى در درجه اول گياهان اند.

4- خانه واثات خانه- اگر به اطراف خودمان در خانه نگاه كنيم بسيارى از درب ها و پنجره ها و وسائل ديگر را از فرآورده هاى اشجار و درختان مى بينيم؛ به طورى كه اگر بخواهيم آنها را از زندگى خود حذف كنيم زندگى بر ما مشكل مى شود. در بسيارى از مناطق تمام خانه هاى خود را از چوب مى سازند؛ و اين خانه ها امتيازات زيادى دارد، يكى از وسائل مهم زندگى امروز لاستيك است، مى دانيم مادّه اصلى آن را از شيره درخت كائوچو مى گيرند.

5- داروهاى گياهى- در گذشته غالب داروها از گياهان گرفته مى شد امروز نيز قسمت مهمّى از آنها از گياهان است؛ و با توجّه به عكس العمل هاى نامطلوب داروهاى شيميائى هم اكنون نهضتى براى بازگشت به سوى داروهاى گياهى آغاز شده است، و داروخانه هايى وجود دارد كه تمام داروهاى شفابخشش از گياهان است.

6- مهار كردن شن هاى روان- يكى از خطرات مهمّى كه شهرها را مخصوصاً در نزديكى كويرها و بيابان هاى شن زار تهديد مى كند؛ شن هاى روان است كه گاهى تمام يك آبادى را در خود دفن مى كند. بهترين راه براى تثبيت اين شن ها استفاده از گياهان مختلف است كه مانع از حركت و پيشروى آنها مى گردد.

7- تهيه كاغذ- مى دانيم اختراع كاغذ سهم بسيار مهمّى در پيشرفت تمدّن و علم و دانش بشر داشته است؛ منبع اصلى اين وسيله مهم گياهان اند.

8- تعديل گرما و سرما- گياهان به خاطر رطوبت ملايم و معتدلى كه در فضا پخش مى كنند هم شدّت سرما را مى شكنند، و هم فشار گرما را؛ و به همين دليل مناطق پر درخت غالباً هوائى معتدل دارند.

9- وسائل نقليه- بسيارى از كشتى ها و قايق ها را در گذشته و حال از چوب مى ساخته و مى سازند و به عنوان يكى از بهترين وسيله نقليه در گذشته و حال مورد استفاده بشر واقع شده است.

ص: 324

10- زيبائى و طراوت- اين اثر جالب درختان و گياهان و گل ها بر كسى پوشيده نيست كه با زيبائى خيره كننده خود روح انسان را نوازش مى دهند؛ قلب را آرام و در برابر فشارهاى شديد زندگى به انسان تسكين مى دهند، و به همين دليل هميشه بيمارستان ها را با انبوهى از گياهان و درختان، براى بهبود حال بيماران، تزيين مى كنند؛ و هميشه انسان ها براى رفع خستگى و تجديد نيرو به آغوش طبيعت در ميان درختان و باغ ها و گندم زارها پناه مى برده اند.

11- انواع مهم انرژى- در گذشته و حال يكى از منابع مهم انرژى و توليد حرارت و گرما، چوب و برگ و ريشه درختان بوده است. حتى ذغال سنگ كه يكى از منابع مهم انرژى زا است نيز از فرآورده هاى درختان و گياهان مى باشد. حرارت حاصل از چوب و برگ درختان مطبوع تر و آلودگى آن براى محيط زيست كمتر است، و حتى خاكسترى كه از آن مى ماند خود مى تواند به عنوان كود براى همان درختان، مجدّداً مورد استفاده قرار گيرد.

12- انواع عطرها و مواد شيميائى- مى دانيم در گذشته و امروز از اسانس گل ها بهترين عطرها براى نوازش روح و جان گرفته شده است؛ و حتى درختان و گياهانى كه برگ و چوب آنها بسيار معطّر و خوش بو است كم نيست.

از همه اينها گذشته مواد شيميائى زيادى را براى صنايع مختلف از گياهان مى گيرند.

بزرگ است خداوندى كه اين همه آثار و فوائد و بركات در اين موجود آفريده و آن را آيتى بزرگ از آيات علم و قدرت خويش قرار داده است.

تعبيرات جامعى كه در آيات بالا خوانده ايم از جمله تعبير به «معايش» جمع «معيشه» به معنى وسيله حيات، مى تواند همه اين فوائد را در بر گيرد.

***

ص: 325

انجير هندى، و هزار و دويست نوع گل ثعلب را شمارش كرده اند.

نويسنده كتاب: جهان گل ها (فرديناندلين) گياهان نهان دانه را بالغ بر يكصد و پنجاه هزار نوع مى داند! و در بعضى از كتب گياه شناسى بيش از هيجده هزار نوع گياه توصيف و تشريح شده است.(1)

يكصد هزار نوع از انواع قارچ ها شماره شده، و بيش از چهل هزار نوع از جلبك ها، هفت هزار نوع سيب، و سى و پنج هزار نژاد گندم مورد بررسى قرار گرفته است.(2)

در ميان گياهان، گياهان كوچك ذرّه بينى وجود دارد، و گياهانى كه طول قامت آنها به پنجاه متر مى رسد، بعضى از گياهان از لابلاى سنگ ها مى رويند، و بعضى در ميان آب ها شناورند! ريشه بعضى در زير آب و گل هاى آن در سطح آب پخش شده، و هريك براى خود منظره اى بديع و جالب دارند و در عالم خود نغمه توحيد سر مى دهند.

***

ص: 326

بزرگ آنها اول صبح رو به سوى مشرق و هنگام غروب رو به سوى مغرب است؛ كم نيستند.

گياهان گوشتخوار از شگفت انگيزترين پديده هاى عالم گياهان است.

پرفسور (لئون برتن) مدير موزه ملى تاريخ طبيعى فرانسه تحقيقاتى درباره اين گياهان عجيب كرده؛ مى گويد: «تاكنون دانشمندان چهارصد نوع گياه گوشتخوار ديده اند كه تنها ده نوع آن در كشور فرانسه وجود دارد، و معروف ترين آنها گياهان زير است:

آلدروواند كه در ايالت ژيروند در غرب اين كشور در سواحل اقيانوس اطلس مى رويد. اين گياه داراى برگ دو پارچه مخصوصى است كه مانند دو صفحه كتاب باز و در برابر هم قرار گرفته، و به وسيله لولاى مخصوصى از پائين به هم چسبيده است، و روى برگ هاى اين گياه را كرك هاى حسّاسى پوشانيده.

هنگامى كه يك مگس بخث برگشته به آن نزديك شود و پاها يا بدن او به اين كركرها تماس پيدا كند؛ دو صفحه مزبور به سرعت بسته مى شود، و حيوانك در آن ميان زندانى مى گردد، و بالاخره بر اثر شيره مخصوصى كه از برگ ترشّح مى كند؛ تدريجاً هضم و جزء بدن گياه مى شود!

دروزرا يكى ديگر از اين گياهان است، كه داراى برگ هاى سرخ رنگى است كه روى آن شاخك هاى باريكى شبيه به مو ديده مى شود. هنگامى كه مگس بيچاره راه را گم كند، و به گمان اينكه نقطه آرام و دنجى پيدا كره روى برگ هاى اين گياه بنشيند؛ ناگهان شاخك ها از اطراف روى سر او مى ريزند، و او را دست بسته به درون برگ مى كشانند، و در ميان ترشّحات چسبنده برگ هضم، و جذب گياه مى گردد.

نيانتس عجيب ترين نوع گياه گوشتخوار است كه در انتهاى شاخه باريك آن چيزى شبيه به كوزه كوچكى وجود دارد كه دهانه آن رو به طرف بالا است؛ و درب مخصوصى دارد كه در حال عادى باز است.

ص: 327

اين كوزه دام خطرناكى براى حشرات بى احتياط و سر در هوا است! درون اين كوزه هميشه عسل چسبناك و شيرينى وجود دارد كه حشرات شكم پرست را به سوى خود دعوت مى كند. زيبائى و شفّافى رنگ كوزه نيز جاذبه مخصوصى براى حشرات خوش ذوق دارد.

اگر حشره اى اسير هواى نفس شود و وارد كوزه گردد؛ فوراً دهانه آن بسته مى شود و در زندانى كه هرگز خلاصى از آن نيست گرفتار مى گردد!

به هر حال اين كوزه براى اين گياه حكم معده را دارد، و شيره درون آن نيز مانند شيره معده، حشره را به صورت قابل جذب در مى آورد.

دانشمندان مى گويند: اقدام اين گياهان به شكار حشرات به خاطر آن است كه ريشه هاى آنها قادر به جذب ازت نيست؛ لذا كمبود خود را از اين طريق جبران مى كند.

دانشمندان اميدوارند روزى بيايد كه بتوانند مقادير زيادى از اين گياهان را در باغچه هاى منازل يا كنار استخرها پرورش دهند؛ و با اين وسيله سالم طبيعى مگس ها و حشرات موذى را از محيط زندگى انسان براندازند.

در خاطرات سيّاحان و جهانگردان سرگذشت هاى عجيبى درباره گياهان آدمخوار نيز آمده است. بعضى از دانشمندان مى گويند: ممكن است اين گياهان انواع بزرگ ترى از همان گياهان حشره خوار باشد كه در سرزمين هاى مستعد رشد فراوان كرده، و مى تواند جانداران بزرگ تر را در لابلاى شاخ ها و برگ هاى خود زندانى كرده و تدريجاً جذب نمايد. (ولى تأييد و قبول آنها نيز به آسانى ممكن نيست.)(1)

از عجيب ترين و جالب ترين بخش هاى وجود گياهان، ساختمان ميوه ها است.

يكى از صدها نكات جالب اين است كه در بسيارى از آنها عصاره شيرين و

ص: 328

لذيذى به طرز جالبى در ظروف كوچك مخصوصى ذخيره و دقيقاً بسته بندى شده كه بهترين بسته بندى هاى عصر ما در مقابل آن بسيار ابتدايى به نظر مى رسد.

يك پرتقال را باز كنيد، گوئى هر قاچ آن از صدها شيشه كوچك ظريف كه لبريز از عصاره لذتبخش و معطّرى است تشكيل شده. شيشه هايى كه بدون هيچگونه فاصله كنار هم قرار گرفته اند. (و اگر در ميان آنها فاصله و هوا بود بسيار زود فاسد مى شد.)

اما اين شيشه ها هرگز نمى شكند؛ و كاملًا قابل حمل و نقل است و جالب اينكه با محتوايش قابل خوردن مى باشد!

هر مجموعه اى از اين شيشه هاى كوچك و ظريف در پوسته ضخيم ترى كه به منزله يك كارتن است بسته بندى شده، و به صورت يك قاچ درآمده (اين كارتن نيز همراه محتوايش قابل خوردن است، حتى براى دستگاه هاضمه مفيد مى باشد!)

اين كارتن هاى كوچك بدون كمترين فاصله و با تخليه كامل هوا در كنار هم قرار گرفته، و در ميان چند لفاف مختلف براى حفظ و ايمنى پيچيده شده، و در مجموع به صورت يك محموله سالم و قابل حمل و نقل براى فاصله اى بسيار دور آماده است.

همين معنى به طرز ظريف ترى در درون يك دانه انار و انگور و انجير نيز مشاهده مى شود.

درست دقت كنيد؛ اگر عصاره هريك از اين ميوه ها را گرفته، در هواى آزاد بگذارند، با گذشتن يك ساعت تغيير حالت مى دهد؛ و گاه در عرض چند ساعت فاسد مى شود. ولى بسته بندى طبيعى فوق العاده حساب شده آنها چنان است كه اجازه نفوذ هوا را به هيچ وجه به درون آنها نمى دهد؛ و به همين دليل گاهى ماه ها بى آنكه طعم اش كمترين تغييرى كند سالم مى ماند.

اينها فقط مربوط به مسأله ساده بسته بندى است، و اما تركيبات شيميائى

ص: 329

هريك از ميوه ها و خواص غذائى و درمانى و انواع ويتامين ها و مواد حياتى آنها خود داستان بسيار مفصّلى دارد كه موضوع بحث دانشمندان غذاشناس است؛ و در زمينه آنها كتاب هاى فراوانى به رشته تحرير در آمده است كه ما اگر بخواهيم وارد همه اين مسائل شويم از شكل يك كتاب تفسيرى خارج خواهيم شد؛ به علاوه مثنوى هفتاد من كاغذ شود!

***

ص: 330

مواد غذائى را به تمام گياه برساند. اين ريشه ها مواد غذائى را از زمين مى مكند، همانگونه كه حيوانات شيرخوار پستان مادر را. آيا نمى بينى كه رشته هاى ريشه ها مانند طناب هاى خيمه به هر طرف از زمين دويده تا قامت بلند درخت را سر پا نگهدارد؟ و اگر اينها نبودند چگونه ممكن بود نخل با آن قامت طولانى و شاخه هاى پهن و بزرگ در برابر تند بادها به سر پا ايستد؟!

اى مفضّل! درست در آفرينش برگ ها بينديش؛ رشته هاى ظريف و نازكى شبيه رگ ها در تمام آن مى بينى، بعضى ضخيم و طولانى تر و بعضى فوق العاده ظريف اند، اگر انسانى مى خواست يكى از آنها را با آن ظرافت ببافد در يكسال قادر نبود، و ابزار و وسائل زيادى لازم داشت، ولى در چند روز بهار آنقدر برگ بر درختان ظاهر مى شود كه بيابان ها و كوه ها و مناطق مختلف زمين را پر مى كند؛ و همه اينها به اراده نافذ پروردگار و امر مطاع او در سراسر جهان است.»

سپس امام عليه السلام در ادامه اين سخن به شگفتى هاى ميوه ها و هسته ها، و مرگ و حيات گياهان در هر سال، و تلقيح و بارور شدن قسمت هاى مادّه از طريق آميزش با قسمت هاى نر، و همچنين داروهاى شفابخشى كه از انواع گياهان گرفته مى شود، و دانه ها و گياهانى كه هر كدام غذاى يكى از حيوانات محسوب مى گردد، اشاره فرموده؛ و پيرامون هر كدام شرح جالبى بيان مى كند كه ذكر همه آنها در اين مختصر نمى گنجد و علاقه مندان مى توانند به حديث طولانى فوق مراجعه كنند.(1)

اين بحث دامنه دار را ناچاريم در اينجا جمع كنيم؛ و آن را با چند شعر ناب توحيدى پايان دهيم كه اگر عنان قلم رها گردد بايد كتاب ها در اين زمينه نگاشت.

آفرينش همه تنبيه خداوند دل است دل ندارد كه ندارد به خداوند اقرار

ص: 331

كوه و دريا و درختان همه در تسبيح اندنه همه مستمعى فهم كند اين اسرار!

عقل حيران شود از خوشه زرّين عنب فهم عاجز شود از حقه ياقوت انار

بندهاى رطب از نخل فرو آويزندنخل بندان قضا و قدر شيرين كار!

تا نه تاريك بود سايه انبوه درخت زير هر برگ چراغى بنهد از گل نار

ژاله بر لاله فرود آمده نزديك سحرراست چون عارض گلبوى عرق كرده يار!

گو نظر بازكن و خلقت نارنج ببين ايكه باور نكنى «فى الشجر الاخضرنار»

پاك و بى عيب خدائى كه به تقدير عزيزماه و خورشيد مسخّر كند و ليل و نهار(1)

ص: 332

ص: 333

وَ نُفُوْرٍ(1)

5- أَوَلَمْ يَرَوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إنَّ فى ذلِكَ لَاياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُوْنَ(2)

6- إنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتِيْنُ(3)

7- وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِى اْلأَرْض الَّا عَلى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتُوْدَعَها كُلٌّ فِى كِتابٍ مُبِيْنٍ(4)

8- قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إنَّا أَوْايّاكُمْ لَعَلى هُدَىً أَوْفِى ضَلالٍ مُبِيْنٍ(5)

9- وَنَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءاً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنّاتٍ وَ حَبَّ الحَصِيْدِ وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيْدٌ- رِزْقاً لِلْعِبادِ(6)

10- فَلْيَنْظُرِ اْلأنْسانُ إلى طَعامِهِ- إِنّا صَبَبْنا الْماءَ صَبّاً- ثُمَّ شَقَقْنَا اْلأَرْضَ شَقّاً- فَأَنْبَتْنا فِيْها حَبّاً- وَ عِنَباً وَ قَضْباً- وَ زَيْتُوْناً وَ نَخْلًا- وَ حدائِقَ غُلْباً- وَ فاكِهَةً وَ أَباً- مَتاعاً لَكُمْ وَ لأِنْعامِكُمْ(7)

ترجمه

1- «اى مردم! به ياد آوردى نعمت خدا را بر شما، آيا خالقى غير از خدا وجود دارد كه شما را از آسمان و زمين روزى دهد؟ هيچ معبودى جز او

ص: 334

نيست، با اين حال چگونه به سوى باطل منحرف مى شويد؟»

2- «خداوند همان كسى است كه شما را آفريد، سپس روزى داد بعد مى ميراند، سپس زنده مى كند، آيا هيچيك از همتايانى كه براى خدا ساخته ايد چيزى از اين كارها را مى توانند انجام دهند؟ منزه است او، و برتر است از آنچه همتاى او قرار مى دهند.»

3- «يا كسى كه آفرينش را آغاز كرد، و سپس آن را تجديد مى كند، و كسى كه شما را از آسمان و زمين روزى مى دهد، آيا معبودى با خداست؟

بگو: دليلتان را بياوريد اگر راست مى گوئيد!»

4- «يا آن كسى كه شما را روزى مى دهد اگر روزيش را باز دارد (چه كسى مى تواند نياز شما را تأمين كند؟) ولى آنها در سركشى و فرار از حقيقت لجاجت مى ورزند.»

5- «آيا نديدند كه خداوند روزى را براى هركس بخواهد گسترده يا تنگ مى سازد؟ در اين نشانه هايى است براى جمعيّتى كه ايمان مى آورند (و آماده پذيرش حق اند).»

6- «خداوند روزى دهنده و صاحب قوت و قدرت است.»

7- «هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر اين كه روزى آن بر خدا است، او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مى داند، همه اينها در كتاب آشكارى ثبت است (كتاب علم پروردگار).»

8- «بگو: چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى دهد؟ بگو: اللَّه، و ما با شما بر هدايت، يا در ضلالت آشكارى هستيم!»

9- «و از آسمان، آبى پر بركت فرستاديم و به وسيله آن باغ ها و دانه هايى را كه درو مى كنند رويانديم- و نخل هاى بلند قامت كه ميوه هاى متراكم دارند- همه اينها به منظور بخشيدن روزى به بندگان است.»

10- «انسان بايد به غذاى خويش بنگرد- ما آب فراوانى از آسمان فرو ريختيم- سپس زمين را از هم شكافتيم- و در آن دانه هاى فراوانى رويانديم- و انگور و سبزى بسيار- و زيتون و نخل فراوان- و باغ هاى پر درخت- و ميوه و چراگاه- تا وسيله اى براى بهره گيرى شما و چهار پايانتان باشد.»

ص: 335

***

ص: 336

معنى گندم در مقابل جو استعمال شده است.)

در لسان العرب تصريح شده كه طعام اسم جامعى است براى تمام خوردنى ها، ولى هم او و هم راغب در مفردات تصريح كرده اند كه اين واژه گاهى در نوشيدنى ها نيز به كار مى رود، مانند: وَ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّى وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَهُوَ مِنىِ: «هركس از آن آب بنوشد از من نيست و هركس ننوشد از من است»(1)

خليل بن احمد در كتاب العين نيز مى گويد: در كلام عرب طعام غالباً به خصوص گندم گفته مى شود.- ولى ظاهراً اين به خاطر آن است كه غالباً غذاى اصلى نان است و آن را نيز از گندم درست مى كنند، و گرنه بسيارى از ارباب لغت تصريح كرده اند كه مفهوم طعام عام است-(2) بعضى نيز گفته اند طعام به معنى خرما است. اين سخن نيز ظاهراً به خاطر همان است كه در آن عصر و محيط خرما يك غذاى اصلى بوده است.

***

ص: 337

بديهى است اگر انسانى را بر سر سفره اى دعوت كنند كه غذاهاى رنگارنگى در آن باشد؛ قبل از هر چيز وظيفه خود مى داند از صاحب آن نعمت ها تشكر كند، و به همين جهت به سراغ صاحب آن سفره مى رود تا او را بشناسد. آيا سفره اى گسترده تر از سفره آفرينش وجود دارد؟ آيا اين خوان نعمتى كه دشمن و دوست از آن بهره مند مى گردند نبايد صاحب اش را شناخت؟ و از عطاياى او كه از فرق تا قدم و از ظاهر تا باطن ما را فرا گرفته تشكر كرد؟

بنابراين يكى از انگيزه هاى مهم معرفة اللَّه، همچنين يكى از طرق شناخت او همين روزى ها است.